نفوذ محدود پکن بر تهران

نویسنده: کاترینا نورثروپ  Katrina Northrop

دیپلماسی ایرانی: چین و ایران اخیرا، دوستی نزدیک خود را به نمایش گذاشتند. در نشستی در روسیه که هدف آن تحکیم اتحاد ضدغربی بود، شی جین‌پینگ، رهبر چین، از مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، در نخستین حضور ایران بعنوان عضو کامل نشستِ بریکس استقبال کرد. او همچنین اتحاد دیپلماتیک و اقتصادی پکن با تهران را در شرایطی که درگیری‌ها در خاورمیانه شدت گرفته است و ایران برای واکنش انتقامی اسرائیل آماده می‌شود، به نمایش گذاشت.

بر پایه یک گزارش دولت چین، شی جین پینگ به پزشکیان گفت: «چین بی‌تردید به توسعه همکاری‌های دوستانه با ایران ادامه خواهد داد.» شی حمایت خود را از آتش‌بس در نوار غزه ابراز کرد و دو رهبر توافق کردند که با «هژمونی و قلدری» مخالفت کنند.

اما با توجه به تهدید خشونت باری که می‌تواند جنگ سایه‌ دیرپا میان اسرائیل و ایران را آشکار کند، بعید است که چین، ایران را برای کاهش تنش تحت فشار گذارد و رابطه پکن و تهران هم محدودتر از آنی است که به نظر می‌رسد.

ویلیام فیگوئراWilliam Figueroa، کارشناس چین و ایران در دانشگاه گرونینگن هلند، می‌گوید: «رابطه چین با ایران از نظر راهبردی مهم است اما محدود نیز هست. قطعاً این محور شرارت جدیدی که برخی "چین، روسیه و ایران" را با آن توصیف می‌کنند، درست نیست. در واقع روابط دو کشور، یکی از کم‌اهمیت‌ترین و حاشیه‌ای‌ترین روابط چین در خاورمیانه است و فکر می‌کنم این مسئله نادیده گرفته می‌شود.»

ایران به دلیل رژیم دشوار تحریم‌های بین‌المللی، از لحاظ اقتصادی منزوی شده و به روابط تجاری با چین، بزرگترین شریک تجاری‌اش، وابسته است. این وابستگی همراه با بی‌اعتمادی مشترک آنها نسبت به ایالات متحده، به تقویت روابط سیاسی کمک کرده است.

ایران سال گذشته با تشویق پکن به سازمان همکاری شانگهای، یک سازمان سیاسی و اقتصادی تأسیس شده توسط چین و روسیه، پیوست و این هفته با کمک پکن به بریکس خوش‌آمد گفته شد. در فوریه ۲۰۲۳، در شرایط افزایش تنش‌های هر دو کشور با واشنگتن، سلف ‌پزشکیان هیئت بزرگی را در یک سفر دولتی مهم به پکن هدایت کرد. این نخستین سفر یک رئیس‌جمهوری ایرانی به چین در ۲۰ سال گذشته بود.

چین از فرصت خرید نفت ارزان ایران، که به شدت تحت تحریم است، بهره می برد. صادرات نفت ایران به چین در ۹ ماه اول سال ۲۰۲۴ در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، بیش از ۲۵ درصد افزایش یافته است. بر اساس داده‌های شرکت تحلیل انرژی ورتکسا، فروش نفت ایران به چین در ماه اوت به رکورد تاریخی یک میلیون و 660 هزار بشکه در روز رسید.

با این حال، تجارت دوجانبه کلی این دو کشور در دهه گذشته کاهش یافته است و در قیاس با تجارت چین با همسایگان ایران در خلیج فارس ناچیز به نظر می‌رسد. به عنوان مثال، طبق داده‌های تجاری چین، سال گذشته تجارت چین با ایران تنها یک هفتم تجارتش با عربستان سعودی بوده است.

در صورتی که ایران و اسرائیل به درگیری مستقیم برسند، ممکن است عرضه نفت ایران به چین مختل شود. اما تحلیلگران معتقدند که این امر تأثیر فاجعه‌باری بر پکن نخواهد داشت زیرا چین می‌تواند به ذخایر راهبردی نفتی خود و نیز دیگر تأمین‌کنندگانی مانند روسیه و ونزوئلا تکیه کند.

الکس ترنبول Alex Turnbull، تحلیلگر تجاری مستقر در سنگاپور، می‌گوید: «چین از نظر توانایی کنار نشستن در این وضعیت، جایگاه نیرومندی دارد.»

با این وجود، چین از روابط اقتصادی خود با ایران و سایر کشورهای خلیج فارس استفاده کرده تا خود را به عنوان یک میانجی قدرت در منطقه معرفی کند.

احمد عبودوه Ahmed Aboudouh، کارشناس روابط چین و خاورمیانه در مؤسسه چتم هاوس لندن Chatham House policy institute، می‌گوید: «چین کار زیادی در آشتی تهران و ریاض انجام نداد. عراقی‌ها و عمانی‌ها برای دو سال نقش بسیار مهمی در نزدیک کردن این دو طرف داشتند و چین تنها آمد و مهر قدرت بزرگ خود را بر توافق زد و عکس یادگاری گرفت.»

تحلیلگران می‌گویند که اهرم نفوذ چین بر ایران همچنان حداقلی است، حتی با این که دیپلمات‌های چینی برای مذاکره با همتایان ایرانی خود به ایران اعزام شده‌اند. وانگ یی، وزیر امور خارجه چین، در همین حال، هفته گذشته به همتای اسرائیلی خود گفت که پکن می‌خواهد «نقش سازنده‌ای در کاهش تنش‌ها و بازگرداندن صلح به منطقه ایفا کند.»

جاناتان فالتون Jonathan Fulton، کارشناس سیاست چین در خاورمیانه در شورای آتلانتیک در ابوظبی، می گوید که چین «از لحاظ لفظی بسیار فعال» بوده، اما نتیجه ملموسی به دست نیاورده است. فالتون افزود که رویکرد چین بیشتر یک نمایش بود تا عمل واقعی. «پکن در بسیاری از موارد، هر چه از مرزهای خود دورتر می‌شود، نمایش اش بیشتر می‌شود.»

اما پکن که به اصل «عدم مداخله» در امور دیگر کشورها افتخار می‌کند، نه تمایلی دارد و نه قادر است که در این شرایط حساس بر تهران اعمال نفوذ کند. فیگوئرا می گوید: «آنچه چینی ها انجام داده‌اند همان چیزی است که می‌توانند انجام دهند. آنها بارها به همه متحدان خود و سازمان ملل پیشنهاد کرده‌اند که نوعی کنفرانس صلح برای گفت‌وگوهای دیپلماتیک برگزار شود. آنها بارها و بارها خواستار آتش‌بس شده‌اند. واقعیت این است که در توان آن‌ها نیست که هیچ‌یک از این امور را عملی کنند.»

شی اخیرا بار دیگر بر لزوم صلح در خاورمیانه تأکید کرد، اما برای شی، آنچه از موفقیت در میانجی‌گری صلح مهمتر است اینکه، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، به‌عنوان یک تلاش‌کننده برای این هدف دیده شود.

اوریانا اسکایلار ماستروOriana Skylar Mastro، کارشناس مسائل نظامی چین در دانشگاه استنفورد و نویسنده کتاب «نوخاسته: چگونه چین به یک قدرت بزرگ تبدیل شد Upstart: How China Became a Great Power»، می‌گوید که رهبران چین موفقیت یا شکست را بر این اساس نمی سنجند که آیا توانسته‌اند به پایان دادن به یک درگیری کمک کنند یا نه.

او می گوید: «چینی‌ها بیشتر به این موضوع به عنوان یک اهرم و ابزار نفوذ جهانی نگاه می‌کنند. آنچه واقعاً برای آنها اهمیت دارد این است که آیا تلاش میانجیگرانه به بهبود تصویر آن‌ها کمک می‌کند یا نه.»

منبع: واشنگتن پست / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱