درس هایی از سیاست ورزی هند در قبال چین، امریکا و روسیه

دیپلماسی ایرانی: دموکراسی ای نوعا بومی در هندوستان همواره خود را مابین دو دنیا، یکی ممالک مسلمان پیرامونی و دیگری چین کمونیست در تهدید و تنگنا احساس می کند و اتفاقا همین تهدیدات، به اتخاذ سیاست کم و بیش بیطرفی هند در بعد از استقلال  منجر شده است. هند و چین بعد از سه جنگ بزرگ در گذشتۀ بعد از استقلال، زیر رهبری رهبران جدید دو کشور، سیاست کاهش تنش فیمابین را در پیش گرفتند. در عین حال اکنون نیز دو کشور دیدگاه‌های سیاسی عمیقا متفاوتی دارند و می توان گفت مناسبات فیمابین از سال 1962 تاکنون، مانند امروز سرد و متشنج نبوده است. واقعیت اما این است که دو کشور بزرگ آسیایی مخالف هم هستند، اما هنوز نمی توان آنها را دشمن هم دانست، چرا که همسایه هستند، مبادلات تجاری گسترده با هم دارند و هر دو آموخته اند که باید خوب، یا بد با هم زندگی کنند. موضوع تازۀ تشنج آفرین در روابط، رخداد نظامی مرزی دو کشور موسوم به "گلوان" در ایالت لداخ هند در سال های 21-2020 است که طی آن 20 سرباز هندی کشته شدند. این تصادف و این تعداد کشته از حدود پنجاه سال پیش به این سو بی‌سابقه بود. دو کشور پیمان بسته بودند که واحدهای بزرگ نظامی در جوار مناطق مرزی مشترک مستقر نکنند. به زعم هندی ها چین در آن سال چنین توافقی را نقض کرده است. البته چنین رخدادی بدون پیش زمینه نبوده و چین در امتداد مرزهای مورد مناقشه در هیمالایا، زیرساخت های جدیدی را ایجاد کرده و هند نیز همین سیاست را کم و بیش دنبال کرده است.

چین به اندازه کافی مدرن و مقتدر شده و می اندیشد که حالا می تواند، مناقشات مرزی را به نفع خود حل و فصل کند. بودجه نظامی چین پنج مرتبه بزرگتر از هند است و گرچه حجم تجارت دو کشور روز به روز به نفع صادرکنندگان چینی بیشتر می شود و هند یکصد میلیارد دلار کسری تراز تجاری با چین دارد، اما نکته مهم این است که چین در اقیانوس هند هرچه بیشتر حضور نظامی پیدا می کند و این مشکل بزرگی است. هند سرباز کم ندارد، آنچه کم دارد نیروی دریایی مقتدر برای بازداشتن چین است.

آیا هند مجبور است با ایالات متحده مشارکت و همکاری کند؟ چینی ها برای اطمینان بخشی همیشه می گویند که فعلا مناقشات مرزی را کنار بگذاریم و مانند گذشته به تجارت بپردازیم. هند بر عکس معتقد است که اختلافات مرزی باید پیشاپیش حل و فصل شوند. هندی ها می گویند: "ما سی سال این منازعات را کنار گذاشتیم، اما چین به ما حمله کرد و اعتماد را از ما سلب کرد". چین با این اقدامات شاید ناخواسته بخواهد هند را به دامان ایالات متحده بیندازد، اما نکته اینجاست که عدم تعهد به بلوک های سیاسی و بی‌طرفی رفلکس سنتی در سیاست خارجی هند، از فردای استقلال این کشور است، به همین خاطر شاید چینی ها اندیشیده اند که با این سابقه، با یک ضربه مثل رخداد گلوان، هندوستان را به تمکین وادارند. حالا هند و دیگر ممالک بزرگ همجوار چین می اندیشند، که چین از زمانی که به اقتدار رسیده، فکر می کند می تواند سایر ممالک را مورد تحریک و آزمون قرار دهد. چین اخیرا ژاپن را هم واداشته است، سیاست صلح جویانه بعد از جنگ دوم را کنار بگذارد و مجددا به تسلیح و ائتلاف روی نهد. فیلیپین هم مجبور شده است، بعد از مدتی رفتار کجدار و مریز با چین، مجددا کاملا به آمریکا نزدیک شود. به اعتقاد بسیاری از ممالک پیرامونی، چین به این رویکردها ظاهرا نمی خواهد زیاد توجه کند و فکر می کند که ابرقدرت چین با ابرقدرت آمریکا مسائل شان را حل کنند، بقیه مجبورند خودشان را با این دو ابرقدرت هماهنگ کنند.

بسیاری از ممالک به ویژه هندوستان، چندان به آمریکا هم اعتمادی ندارند. هند عمیقا معتقد است که مانند تمایل اروپائیان، باید زمانی روی پای خود بایستد و برای دفاع مستقلانه، خود را بازیابی کند. البته در نهاد هندوستان که یک دموکراسی است، اشتراکات بیشتری با غرب نسبت به چین وجود دارد و همکاری با ایالات متحده هم می تواند کمک کننده باشد.

بازسازی و تقویت قوای بحریه چین، نه تنها آمریکا، بلکه هند را هم به شدت نگران کرده است. واقعیت این است که مادامی که چین حالت تهدید کننده نداشته باشد، هند مشکل چندانی نخواهد داشت. این بستگی به زمان دارد که چین به عنوان یک قدرت بازرگانی بخواهد با نیروی دریایی خود در اقیانوس هند شروع به عرض اندام کند، یا بخواهد مثلا در پاکستان یا سریلانکا پایگاه نظامی احداث کند. ناحیۀ غربی اقیانوس آرام اینک هرچه بیشتر تحت نفوذ و قدرت چین قرار می گیرد. اگر این کشور بخواهد در اقیانوس هند هم شروع به اعمال قدرت تامه کند، در این صورت نزدیک شدن هندوستان به ایالات متحده و متحدانش اجتناب ناپذیر خواهد بود. از هم اکنون که چینی ها در سریلانکا و مالدیو نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را تحکیم خیلی بیشتری داده اند، هند مجبور است عجالتا نسبت به آن اغماض کند و به این امید ببندد که در انتخابات آتی شاید دوباره اوضاع تغییر کند.

اقتدار هسته ای و زرداخانه اتمی چین، از دیگر نگرانی های بزرگ هند است. چنانچه چین بخواهد تعداد کلاهک های خود را افزایش و دکترین بکارگیری آن را تغییر دهد، آن وقت کار برای هندی ها دشوار می شود. هند نیز گرچه بدنبال توسعه زرادخانه اتمی خود حرکت خواهد کرد، ولی این فعلا اولویت دفاعی هندوستان نیست. هزینه های سنگین مربوط، مانعی برای هند است که فعلا مشغول اقتصاد و تجارت است. هند بالاترین رشد اقتصادی دنیا را دارد و زمانی که چین از این لحاظ حالت ایستایی پیدا کرده، هند با رشد اقتصادی بزرگ اش در قامت نیرومحرکۀ قوی اول برای اقتصاد جهانی ظاهر شده است و با این روند می تواند در آینده نزدیک با جاگذاشتن آلمان و ژاپن به سومین اقتصاد بزرگ دنیا تبدیل شود.

هندی ها معتقدند که حضور همزمان آنها در گروه بریکس و پیمان شانگهای تحت استیلای چین، از یک سو و حضور در پیمان کواد، متشکل از آمریکا، استرالیا، ژاپن و هندِ تحت نفوذ ایالات متحده، که عملا علیه چین سوگیری شده، در حقیقت در دنباله سیاست متعادل سازی مناسبات قدرت میان چین و ایالات متحده است. هند گویا خود را اتاق گفت وگو احساس می کند و می خواهد آرام سازی کند. چین و روسیه می خواهند از بریکس و شانگهای یک اتحادیه ضد غربی بسازند و حضور هند در آنجا شاید بتواند مانع شود و مخصوصا مانع چین از تسلط تمام عیار بر این دو نهاد بزرگ و نسبتا تازه تاسیس شود. حضور هند در کواد نیز در مقابل، چنین هدفی دارد. هندوستان بخوبی آگاه است که با چین چهار هزار کیلومتر مرز مشترک دارد و هیچ یک از اعضای کواد چنین نیستند. هند با چین هم احتیاج به موازنه سازی دارد. همین که هند به عنوان یک کشور غیر متعهد، در گروه نوعا نظامی کواد عضویت دارد، انتظار دارد که غرب از آن راضی باشد. در حالی که چنین نیست و مخصوصا ایالات متحده از هند مصرانه می‌خواهند بالاخره مسیر خود را در اتحاد نزدیکتر با غرب و یا سیاست بی‌طرفی معلوم کند. هندی ها تاکنون به این اصرار غرب پاسخ مطلوبی نداده‌اند و بعید است در آینده سوگیری روشنتری داشته باشند.

وقتی مخصوصا اروپایی ها از هند خرده می گیرند که چرا مناسبات نزدیک با روسیه آن هم پس از تجاوزش به اوکراین را همچنان حفظ، بلکه توسعه داده اند، پاسخ خیلی موجهی در جیب دارند: "اروپا از روابط ما با روسیه عصبانی است، در حالی که خودشان هر زمانی که اقتضا کند، بی اعتنا به همه چیز با شی، رهبر خودکامه چین می رقصند. مکرون رئیس جمهوری فرانسه می گوید من خواهان استقلال عمل راهبردی از آمریکا هستم و می خواهم با چین تجارت کنم". هندوستان روابط با روسیه را فقط به خاطر صدور اسلحه نمی بیند، روسیه با اهمیت نظامی و امنیتی، همین طور وسعت سرزمینی و منابعی، اهمیت زیادی برای هند در جهت متوازن سازی قدرت در آسیا دارد. هندوستان به سادگی  نمی خواهد این عامل را به نفع دنیای غرب از دست بدهد. شکی نیست که مناسبات امروز هند با روسیه، مانند دوران جنگ سرد، نزدیک نیست، ولی هند همچنان نگاه متمایلی به روسیه دارد. هندی ها اکنون از تمام دنیا، از آمریکا و اروپا و اسرائیل اسلحه می خرند و مدت‌هاست از غرب می خواهند در صنایع نظامی هند سرمایه گذاری کنند.

هندی ها به مناسبات روسیه با چین که بزرگترین تهدید هندوستان هم هست نگاه می کنند: دو دیدگاه هندی، یکی می گوید که روسیه هرگز برده چین نخواهد شد و لذا هند می تواند روابط خاص خودش را با مسکو داشته باشد. دیدگاه دیگر روسیه را شریک فرودست چین می بیند و روابط نزدیک تر هند با آمریکا را خواستار است، اما این معضل هم پیش روست که دوباره یک ترامپ سروکله اش در کاخ سفید پیدا شود و بخواهد با روسیه دست به معامله بزند. در حال حاضر روابط هند با آمریکا رو به پیشرفت هرچه بیشتری است. دولت ناسیونالیست مودی، نخست وزیر، روابط تجاری با آمریکا را به حجم 200 میلیارد دلار رسانده، خریدهای تسلیحاتی رو به افزایش و در حوزه فنآوری مناسبات فیمابین رونق گرفته است. 5 میلیون آمریکایی تبار هندی دارند، از جمله یکی مثل کامالا هریس. این عامل در جای خود خیلی کمک کننده است.

امروز اگر از یک سیاستمدار ملی گرای هندی از انتقاد غربی ها و به‌اصطلاح نگرانی آنها از نقض مبانی دموکراسی و حقوق بشر در هند سوال کنی، مانند ما ایرانیان پاسخ آمادۀ توام با عصبانیت دارند: "شما چهل سال بی محابا با چینِ اقتدارگرا تجارت کردید. همین‌طور روابط شما با عربستان سعودی و یا ایجاد طالبانیسم. موقعی که منفعت در میان باشد، کسی سراغی از دموکراسی نمی گیرد".