غزه، از عهد عتیق شکل دهنده مبارزه قدرت در خاورمیانه

نویسنده: ژان-پیر فیلیو JEAN-PIERRE FILIU، استاد مطالعات خاورمیانه در دانشگاه علوم سیاسی (Sciences Po) در پاریس و نویسنده کتاب‌ "غزه: تاریخچه و خاورمیانه"

دیپلماسی ایرانی: پس از گذشت تقریبا سه ماه از جنگ اسرائیل در غزه، یک نکته بلامنازع وجود دارد: این قلمرو که دیرزمانی است منزوی شده، به کانون منازعه اسرائیلی – فلسطینی بازگشته است. در بیشتر دو دهه گذشته، در شرایطی که اسرائیل یک محاصره هوایی، دریایی و زمینی را بر غزه تحمیل کرده بود، گویی رهبران و نهادهای بین المللی بر این گمان بودند که این قلمروی فشرده با 2.3 میلیون جمعیت فلسطینی می تواند برای همیشه از معادله منطقه کنار گذاشته شود. حمله هفتم اکتبر حماس، که اسرائیل و بیشتر جهان را غافلگیر کرد، کاستی های این تصور را آشکار ساخت. در واقع، این جنگ اکنون تمامیت مسئله فلسطین را بازنشانی کرده و غزه و مردمانش را بی گمان در کانون هر گونه گفت وگوی آینده اسرائیلی – فلسطینی قرار داده است. اما این برجستگی، چندان هم شگفت نیست. هرچند امروز، واقعیت های اندکی از تاریخ غزه در یادها مانده، اما چهارهزارسال تاریخ این قلمرو، روشن می سازد که شانزده سال گذشته، یک استثنا بوده و باریکه غزه تقریبا همیشه نقشی تعیین کننده در پویش های سیاسی منطقه و نیز هماوردی های دیرپای آن بر سر مذهب و قدرت نظامی داشته است. همچنین از زمان قیمومیت بریتانیا در اوایل قرن بیستم، این قلمرو در قلب ملی گرایی فلسطینی جای گرفت.

بنابراین، هر تلاشی برای بازسازی غزه در پی چنین جنگ ویرانگری، احتمال موفقیت ندارد مگر آنکه موقعیت راهبردی این قلمرو در منطقه به حساب آورده شود. غیرنظامی کردن این محدوده، تنها با رفع محاصره فاجعه آمیز آن و ارائه چشم انداز مثبتی برای توسعه اقتصادی اش ممکن می شود. قدرت های جهانی، به جای تلاش برای قطع ارتباطات این قلمرو یا انزوای سیاسی آن، باید با هم همکاری کنند تا غزه امکان یابد نقش تاریخی اش را، به عنوان یک واحه شکوفا و یک تقاطع پویا که مدیترانه را با شمال آفریقا و شامات متصل می کند، دوباره بدست آورد. آمریکا و متحدانش باید این ضرورت را بپذیرند که غزه بخش کانونی هرگونه راه حل پایدار برای مبارزه فلسطینی است.

درست در نقطه مقابل وضعیت امروز این قلمرو که با فقر، کمبود شدید آب و مصائب بی پایان انسانی روبه روست، واحه یا وادی غزه، قرن ها به خاطر تازگی سبزیجات و خنکی سایه هایش ستایش می شد. با این حال، نکته ای که به همان اندازه اهمیت داشت، ارزش راهبردی آن بود چرا که غزه مصر را به شامات متصل می کرد. موقعیت ممتازش به این معنی بود که این سرزمین از قرن هفدهم پیش از میلاد، یعنی زمانی که هیکسوس از غزه به دلتای نیل حمله کرد، کانون مناقشه بوده است. هیکسوس بعدها توسط یک پادشاهی فراعنه مستقر در تبان Theban منکوب و بیرون رانده شد. سرانجام، فراعنه هم مجبور به واگذاری غزه به مردمان دریا – مشهور به فیلیستینی ها – شدند که در قرن دوازدهم پیش از میلاد، یک فدراسیون پنج شهری را تاسیس کردند که شامل غزه و شهرهای کنونی اسرائیل یعنی اشکلون، اشدود، اکرون و گاث می شد. 

تنش های خشونت آمیزی میان فیلیستینی ها و قبایل یهودی همسایه و بعدها پادشاهی های آنها بر سر دسترسی به دریا درگرفت. داستان انجیلی سامسون، جنگاور افسانه ای اسرائیلی که عزم شکست فیلیستینی ها را می کند (به همین ماجرا باز می گردد). از آنجا که قدرت بی رقیب او به این بستگی داشته که موهایش هیچگاه کوتاه نشود، هنگامی که توسط دلیله طلسم شد، موهایش را در خواب تراشید و او را در زندان غزه به بند کشید. با این حال، هنگامی که وی در زندان بود، موهایش دوباره رشد کرد و قدرتش را بازیافت و سرانجام هنگامی که از سلولش بیرون کشیده شد تا در معبد فیلیستین توبیخ و تمسخر شود، ستون های معبد را فرو ریخته، خودش را به همراه دشمنانش می کشد. در روایتی مشابه، داوود جوان پس از کشتن جالوت فیلیستینی تلاش خود برای متحدکردن پادشاهی یودا و اسرائیل را آغاز می کند.

در اواخر عهد عتیق، جغرافیای دلخواه غزه آن را به یک میدان نبرد تعیین کننده میان برخی از بزرگترین قدرت های آن دوران تبدیل می کند. غزه پس از دست به دست شدن میان آسوری ها و بابلی ها، سرانجام در اواسط قرن ششم پیش از میلاد به تصرف کوروش بزرگ، پادشاه ایران در آمد. اما شوک واقعی، دو قرن بعد در سال 332 پیش از میلاد رخ داد که اسکندر مقدونی بر سر راه خود به مصر، غزه را به مدت صد روز در محاصره قرار داد. در جریان این جنگ شوم، هر دو طرف با کندن تونل های بیشماری در زیر خاک نرم غزه، مواضع خود را مستحکم می کردند و پیشینه ای تاریخی را برای راهبرد حماس علیه اسرائیل امروزی فراهم آورند. سرانجام، نیروهای اسکندر مقدونی غلبه کردند اما با هزینه سنگینی برای همه طرف ها. اسکندر در جریان این محاصره، زخمی شد و از اهالی شکست خورده غزه، انتقام دهشتناکی گرفت: بیشتر جمعیت مذکر آن قتل عام شدند و زنان و کودکانشان به بردگی رفتند.

اما اهمیت غزه، از ارزش نظامی آن فراتر می رفت. این قلمرو که در دوران هلنیستی  Hellenistic period، یک دولت-شهر شده بود، بعدها در قرون اولیه مسیحیت و سپس اسلام به یک مرکز مهم مذهبی تبدیل شد. در سال 407 میلادی، پورفیری، اسقف مسیحی غزه، موفق به تحمیل یک کلیسا بر ویرانه های معبد اصلی پاگان زئوس شد. مشهورتر از او، هیلاریون (291–371) یک شخصیت مذهبی دیگر مسیحی بود که یک جامعه مهم رهبانی را در غزه بنیان گذاشت و مقبره او به یک زیارتگاه مردمی بزرگ تبدیل شد. یکی از پدربزرگ های پیامبر اسلام به نام هاشم بن عبدمناف، بازرگانی از مکه بود که در حوالی سال 525 میلادی در غزه درگذشت. در نتیجه پس از آنکه در قرن هفتم، غزه به تصرف سپاهیان مسلمان در آمد، آنجا را به احترام او "غزه هاشم" می خواندند. (در قرن نوزدهم، عثمانی ها مسجد هاشم را در شهر غزه ساختند تا نشانگر مقبره هاشم باشد.

از قرون وسطی تا قرن نوزدهم، غزه همچنان یک گوهر خواستنی در هماوردی قدرت های مهم منطقه باقی ماند. در قرن دوازدهم میلادی، میان صلیبی های مسیحی و مدافعان مسلمانش و در قرن سیزدهم میلادی هم میان ژنرال های مملوک و مهاجمان مغولی دست به دست می شد. در دو قرن و نیمی که غزه تحت سلطه مملوک ها – حاکمان ترک که در قرون وسطی، بر سوریه و مصر مسلط بودند – قرار داشت، غزه شاهد دوران طلایی خود بود. مساجد، کتابخانه ها و کاخ های پرشماری در آن ساخته شد و با بهره مندی از مسیرهای تجارت ساحلی اش، به رفاه رسید. در سال 1387 میلادی، یک کاروانسرا یا خان مستحکم – که نوعی کانون یا هاب تجارت و بازار بود – در انتهای جنوبی غزه تاسیس شد و به سرعت به یک شهر تبدیل شد: خان یونس.

غزه در سال 1517 میلادی، جذب امپراطوری عثمانی شد و به مدت کوتاهی هم به تصرف ارتش ناپلئون در آمد، زمانی که وی در سال 1798 به مصر حمله کرد. در بیشتر این دوره، غزه به خاطر آب و هوای دلنشین، بومی های همزاد و کیفیت بالای زندگی اش شناخته می شد. در سال 1659 یک گردشگر فرانسوی این قلمرو را به عنوان "یک محدوده بسیار ستودنی و دلپذیر" توصیف می کند. دو قرن بعد، یک نویسنده دیگر فرانسوی به نام پی یر لوتی Pierre Loti، از "دشت های گسترده و یکپارچه سبزش" حیرت می کند.

هنگامی که در سال 1906، برای جداسازی مصرِ تحت سلطه بریتانیا و فلسطین عثمانی، یک خط مرزی کشیده شد، این مرز از میانه شهر رفح گذر می کرد تا عملا یک منطقه تجاری میان دو امپراطوری ایجاد شود. اما در جریان جنگ اول جهانی، نیروهای این دو قدرت به شدت بر سر این مرز مناقشه داشتند و ارتش بریتانیا پس از سه بار تلاش، نهایتا خطوط عثمانی ها را در سال 1917 درهم شکست. ژنرال ادموند آلن بای Edmund Allenby در نهم نوامبر آن سال وارد شهر ویران شده غزه شد یعنی همان روزی که دولت بریتانیا اعلامیه عمومی بالفور و تعهد خود به حمایت از "تاسیس یک وطن ملی برای مردم یهود در فلسطین" را منتشر کرد. حمایت از این برنامه صهیونیستی، بعدها در مصوبه اتحاد ملل گنجانده شد که به بریتانیا اجازه می داد فلسطین را اداره کند.

هرچند غزه یکی از مناطق فلسطین بود که کمتر هدف برنامه های سکونتی صهیونیستی قرار داشت، به کانون و قلعه ملی گرایی فلسطینی تبدیل شد، بویژه در دوران انقلاب بزرگ عربی در سال های 1936 تا 1939 که در جریان آن، عربهای فلسطینی علیه سلطه بریتانیا قیام کردند و نبرد ناکامی را برای ایجاد یک دولت مستقل عربی به راه انداختند. در عوض، در سال 1947، سازمان ملل متحد از طرح تقسیمی حمایت کرد که در چارچوب آن، فلسطین باید میان یک دولت عربی و یک دولت یهودی تقسیم می شد – راه حل منطقه ای دو کشوری – و غزه هم به دولت عرب تعلق می گرفت.

نکته مهم اینکه، آنچه اکنون به عنوان باریکه غزه شناخته می شود، محصول حوادث مصیبت بار 1948 است. ابتدا طرح تقسیم سازمان ملل شکست خورد، طرحی که گرچه مورد پذیرش رهبری صیهونیستی قرار گرفت، با مخالفت قاطعانه ملی گرایان فلسطینی و دولت های عربی روبه رو شد و آتش جنگی مسلحانه میان یهودیان و اعراب را برانگیخت. چیزی نگذشته که نخستین موج آوارگان عرب، که بیشترشان از منطقه جَفّا بودند، به غزه سرازیر شدند و به عنوان پیش درآمدی بر مصیبت کنونی بین المللی، انگلیسی ها پیشنهاد دادند که بهتر است کمک های انسانی از قاهره و از مسیر زمینی به غزه برسد. سپس در پی اعلام تاسیس دولت اسرائیل در سال 1948 توسط دیوید بن گوریون، رهبر صهیونیسم، کشورهای همسایه عرب دست به حمله زدند و ده هزار سرباز مصری به غزه وارد شدند. اما مصری ها هرگز از اشدود یعنی تقریبا 20 مایلی شمال غزه، جلوتر نرفتند و در این نقطه هم با یک حمله جسورانه اسرائیلی ها عقب رانده شدند.

در ژانویه 1949، اسرائیلی ها نه تنها ارتش های عربی را شکست دادند بلکه در روزی که به عنوان "روز نکبت" شناخته می شود، حدود 750 هزار فلسطینی را هم از خانه هایشان راندند. آتش بسی که در فوریه همان سال میان مصر و اسرائیل تحت نظارت سازمان ملل امضا شد، باریکه غزه را شکل داد؛ قلمروی که تحت اداره مصر قرار گرفت و محدوده هایش در شمال و شرق در توافق آتش بس و در جنوب هم با توافق مرزی 1906 مصر مشخص شد. پس از قرن ها، غزه به عنوان یک تقاطع راهبردی و یک کانون حیاتی بازرگانی برای تجارت منطقه ای، به یک "باریکه" کاهش یافت که در گوشه یک بیابان قرار دارد و از آنچه به عنوان فلسطین شناخته می شد، جدا شد. فراتر از همه مسائل، به جمعیت محلی حدود هشتادهزار نفری آن، حدود دو میلیون پناهنده آواره از سراسر فلسطین افزوده شد و باریکه غزه، نام "کشتی نوح" را به خود گرفت.

هیچ زیرساختی برای پذیرش این پناهندگان وجود نداشت و در طول نخستین زمستان 1948 و 1949، کمیته بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر، برآورد کردند که روزانه ده کودک از سرما، گرسنگی یا بیماری جان می دهند. گستردگی صحرای سینا، بازماندگان را مجبور می کرد که در محدوده بسته غزه باقی بمانند. در واقع، 25درصد جمعیت عربی فلسطینِ تحت قیمومیت بریتانیا، اکنون در باریکه غزه فشرده شده بودند و 22 درصدشان هم با ضمیمه شدن شرق بیت المقدس و کرانه باختری به اسرائیل، به پادشاهی اردن هاشمی رانده شدند.

گستره نکبت چنان بزرگ بود که سازمان ملل متحد، یک نهاد ویژه، یعنی سازمان کمک‌رسانی سازمان ملل برای آوارگان فلسطینی (UNRPR)، را برای رسیدگی به این بحران انسانی تاسیس کرد. برای فلسطینی‌ها، این خیزش دهشتناک، همچنین بذرهای یک مبارزه جدید را کاشت که تا به امروز ادامه دارد. در دسامبر ۱۹۴۸، همان مجمع عمومی سازمان ملل که یک سال پیشتر طرح تقسیم ناموفق فلسطین را تصویب کرده بود، حق بازگشت آوارگان فلسطینی را – چه بازگشت عملی یا تنها پرداخت خسارت مالی – به رسمیت شناخت، ایده ای که از آن زمان تا کنون نقطه کانونی آرمان فلسطینی بوده است. این ایده در غزه معنای ویژه‌ای یافت، آن هم با توجه به شمار فوق‌العاده زیاد آوارگان و از آنجا که مصر هیچ ادعای سرزمینی بر نوار غزه نداشت، این منطقه به یک محیط طبیعی برای رشد ملی‌گرایی فلسطینی تبدیل شد.

بن گوریون به عنوان اولین رهبر اسرائیل، خطر بلندمدت غزه را پیش از تقریباً همه اسرائیلی ها درک می کرد. در کنفرانس صلح سازمان ملل در لوزان، در سال ۱۹۴۹، او پیشنهاد داد که نوار غزه را الحاق کرده و به ۱۰۰,۰۰۰ آواره فلسطینی اجازه دهد به خانه‌های سابق خود در اسرائیل بازگردند. اما این طرح هم در اسرائیل، جایی که مخالفت شدیدی با بازگشت هر گونه آواره فلسطینی وجود داشت، و هم در مصر، جایی که دفاع از غزه به یک موضوع ملی تبدیل شده بود، اعتراضات زیادی برانگیخت. در نتیجه، سازمان ملل ناتوانی خود را برای حل اختلاف عربی – اسرائیلی پذیرفت، کنفرانس لوزان را پایان داد و به جای آن نهادهایی "موقت" را بدون تعیین مهلت پایان مشخصی برای آنها برپا کرد. به این ترتیب سازمان کمک‌رسانی سازمان ملل برای آوارگان فلسطینی(UNRPR)  به سازمان کمک‌رسانی و کار سازمان ملل متحد (UNRWA) تبدیل شد که از آن زمان به بعد اصلی‌ترین کارفرما و ارائه‌دهنده خدمات اجتماعی در غزه بوده است. هشت اردوگاه آوارگان در این منطقه تأسیس شدند، بزرگ‌ترین‌های آنها جبالیا، در انتهای شمالی و اردوگاه ساحلی، در خط ساحلی شهر غزه بودند – همان اردوگاه‌هایی که اکنون توسط حمله اسرائیل ویران شده‌اند.

در واقع، چند سالی طول کشید تا آوارگان غزه به فعالیت‌های مبارزه‌جویانه روی آورند. در ابتدا، هم اسرائیل و هم مصر توانستند فعالیت‌های به اصطلاح فدائیین – یعنی جنگجویان چریکی که عمدتاً از اردوگاه‌های غزه آمده و به دنبال نفوذ به اسرائیل بودند – را کنترل کنند اما اواسط دهه ۱۹۵۰، رهبر مصر، جمال عبدالناصر، شروع به استفاده از آنها برای حملات نیابتی علیه اسرائیل کرد و به این ترتیب چرخه حملات و تلافی‌جویی‌هایی آغاز شد که امروز هم تا این حد با این منطقه آمیخته است. در آوریل ۱۹۵۶، افسر امنیتی یک کیبوتس نزدیک به منطقه فلسطینی ها توسط نفوذی‌هایی از غزه کشته شد. این رخداد موجب شد که موشه دایان، رئیس ستاد ارتش اسرائیل، به اسرائیلی‌ها درباره کینه‌های حل‌نشده‌ای که در این منطقه می‌جوشید، هشدار دهد: دایان گفت: "بیایید امروز تقصیر را به گردن قاتلان نیندازیم، آنها هشت سال است که در اردوگاه‌های آوارگان در غزه نشسته‌اند و ما در برابر چشمشان، زمین‌ها و روستاهایی را که آنها و پدرانشان در آن سکونت داشتند، به خانه خود تبدیل کرده‌ایم."

ریشه‌کن کردن حضور فداییان در غزه به یک اولویت اصلی برای بن-گوریون و دایان تبدیل شد. در نوامبر ۱۹۵۶، ارتش اسرائیل در جریان یک حمله هماهنگ به همراه فرانسه و انگلستان علیه مصرِ تحت رهبری ناصر، کنترل نوار غزه را به دست گرفت. در طول چهار ماه اشغال، حدود هزار فلسطینی توسط نیروهای اسرائیلی کشته شدند، از جمله دو کشتاری که توسط UNRWA مستند شده و در آنها حداقل ۲۷۵ نفر در خان یونس و ۱۱۱ نفر در رفح اعدام شدند. صدمات وارده به این ناحیه چنان عمیق بود که وقتی اسرائیلی‌ها تحت فشار ایالات متحده عقب‌نشینی کردند، جمعیت فلسطینی بازگشت حاکمیت مصر به جای حاکمیت تولیتی سازمان ملل را خواستار شدند. در اینجا یک فرصت تاریخی برای ساخت یک نهاد فلسطینی که می‌توانست به یک دولت تبدیل شود از دست رفت. در همین حال، فداییان به کویت گریختند، جایی که در سال ۱۹۵۹ جنبش آزادی‌بخش فلسطین، معروف به فتح، را به رهبری یاسر عرفات تأسیس کردند.

دومین اشغال غزه توسط اسرائیل در ژوئن ۱۹۶۷، پس از پیروزی در جنگ شش روزه آغاز شد. دایان، که اکنون به وزارت دفاع رسیده بود، با اسحاق رابین به عنوان رئیس ستاد ارتش، که بعداً نخست وزیر شد، هرگونه اثری از مرز میان غزه و اسرائیل را پاک کرد، با این امید که جذابیت بازار کار اسرائیل، ملی‌گرایی فلسطینی را از میان خواهد برد. اما جمعیت محلی با این حال به مدت چهار سال از یک جنگ چریکی کم‌شدت حمایت کرد تا اینکه آریل شارون، فرمانده اسرائیلی منطقه (که بعداً نخست وزیر شد)، بخش‌هایی از اردوگاه‌های آوارگان را با بولدوزر ویران کرد و پشت شورش را شکست. امروزه، ارتش اسرائیل از همان نقشه‌ای که شارون استفاده کرده بود برای تفکیک مناطق به اصطلاح "ایمن" و مناطق جنگی در حمله جاری استفاده می‌کند.

رهبران دوراندیش‌تر اسرائیلی از مدت‌ها پیش دریافته بودند که مشکل آوارگان غزه حل نخواهد شد. در سال ۱۹۷۴، پس از بن گوریون، شارون پیشنهاد کرد ده‌ها هزار آواره فلسطینی را در اسرائیل مستقر کند تا به نوعی به شکایات فلسطینیان پاسخ دهد. اما باز هم، این ایده رد شد. در عوض، اسرائیل شروع به بازی کردن با اخوان‌المسلمین در غزه، به رهبری شیخ یاسین، در مقابل جریان اصلی ملی‌گرایانِ تحت کنترل سازمان آزادی‌بخش فلسطین کرد . قابل توجه اینکه فرمانده نظامی اسرائیل، در مراسم گشایش مسجد یاسین در غزه در سال ۱۹۷۳ شرکت کرد و شش سال بعد، اسرائیل به اسلامگرا‌ها اجازه داد تا از منابع مالی خارجی استفاده کنند، در حالی که هرگونه ارتباط با سازمان آزادی‌بخش فلسطین را سرکوب می‌کرد.

برای مدتی، به نظر می‌رسید که سیاست "تفرقه بینداز و حکومت کن" برای اسرائیل در غزه به خوبی کار می‌کند. درگیری‌هایی هم میان ملی‌گرایان و اسلامگرایان در سال ۱۹۸۰ شعله‌ور شد. اما تا اواخر دهه ۱۹۸۰، نسل کاملی تحت فشار بی امان شهرک‌نشینان اسرائیلی رشد کرد، شهرک نشینانی که تنها چند هزار نفر بودند اما ارتش اشغالگر را وادار کردند که جمعیت فشرده غزه را از یک چهارم این قلمرو جدا کند. در اردوگاه پناهندگان جبالیا در غزه بود که اولین انتفاضه در دسامبر ۱۹۸۷ آغاز شد و از آنجا به سرعت به کل نوار غزه و سپس به کرانه باختری گسترش یافت. جوانان فلسطینی با سنگ‌ها و منجنیق‌های خود به مقابله با نظامیان اسرائیلی پرداختند، اما همچنین عرفات و سازمان آزادی‌بخش فلسطین را مجبور کردند تا راه حل دو دولتی را تأیید کنند. در پاسخ، شیخ یاسین سازمان خود را به حماس (جنبش مقاومت اسلامی) تبدیل کرد و سازمان آزادی‌بخش فلسطین را به خیانت به آرمان "مقدس آزادسازی فلسطین" متهم ساخت. باز هم، اطلاعات اسرائیل از این تنش‌ها برای ضعیف کردن انتفاضه استفاده کرد و تا ماه مه ۱۹۸۹ منتظر ماند تا شیخ یاسین را زندانی کند. با این حال قیام مردمی ادامه یافت تا موج حمایت از صلح در اسرائیل، اسحاق رابین را در ژوئیه ۱۹۹۲ به نخست وزیری رساند.

با گشودن مذاکرات پنهانی با سازمان آزادی‌بخش فلسطین، اولویت رابین این بود که اسرائیل را از نوار غزه جدا سازد اما امنیت شهرک‌نشینان اسرائیلی در آنجا را هم حفظ کند. توافق‌نامه‌های اسلو، که در سپتامبر ۱۹۹۳ امضا شد، حکومت فلسطینی را برای مدیریت مناطقی که توسط اسرائیل تخلیه شده بود، شکل داد. عرفات ده ماه بعد وارد غزه شد و باور داشت که خود، این قلمرو را آزاد کرده است – دست کم بخشی که تحت کنترل حاکمیت فلسطینی بود – در حالی که جمعیت محلی باورشان این بود که سخت‌ترین هزینه را برای این آزادی پرداخته اند. این سوءتفاهم، همراه با فساد فراگیر حکومت فلسطینی، مستقیماً به نفع حماس تمام شد. در سال ۱۹۹۷، عملیات ناموفق اطلاعاتی اسرائیل علیه رهبر حماس خالد مشعل در اردن به دستگیری ماموران اسرائیلی منجر شد. برای تأمین آزادی آنها، نخست وزیر بنیامین نتانیاهو مجبور شد یاسین را که در اسرائیل حکم حبس ابد داشت، تحویل دهد و او پیروزمندانه به غزه بازگشت.

رویکرد تهاجمی فزاینده حماس و بروز بحران در روند صلح، به شکل‌گیری انتفاضه دوم در سپتامبر ۲۰۰۰ منجر شد. موج شوک‌آور حملات انتحاری، به قدرت رسیدن شارون در انتخابات فوریه ۲۰۰۱ را تسهیل کرد. پس از محاصره عرفات در رام‌الله و کشتن شیخ یاسین در غزه، شارون باور داشت که پیروزی او تنها پس از خروج اسرائیل از نوار غزه کامل خواهد شد. چنین خروج یکجانبه‌ای با هدف ایجاد یک خط دفاعی جدید اسرائیلی در اطراف این باریکه انجام شد آن هم بدون هر گونه مشورتی با محمود عباس که جانشین عرفات به عنوان رهبر سازمان آزادی‌بخش فلسطین و رئیس دولت خودگردان شده بود. اما این قمار شارون طرح توسعه‌ بلندپروازانه سه میلیارد دلاری برای غزه را ناکار کرد که توسط جیمز ولفنسون، فرستاده ویژه طرف های چهارگانه برای خاورمیانه (روسیه، ایالات متحده، اتحادیه اروپا، و سازمان ملل) طراحی شده بود.

حماس طبعا خروج اسرائیل را به عنوان پیروزی خود تبلیغ کرد و چند ماه بعد هم در انتخابات پارلمانی که با حمایت بین‌المللی در ژانویه ۲۰۰۶ برگزار شد، پیروز شد. ایالات متحده و اتحادیه اروپا، که از نتیجه غیرمنتظره این انتخابات شرمنده بودند، تصمیم گرفتند تا زمانی که حماس اسرائیل را به رسمیت نشناخته و به خشونت پایان ندهد، از به رسمیت شناختن حماس خودداری کنند. اما تا سال بعد، حماس بدون تغییر موضع خود و با کشتن صدها نیروی فلسطینی رقیب، کنترل کامل نوار غزه را به دست گرفت. پس از آن بود که باریکه غزه تحت محاصره کامل اسرائیل قرار گرفت (البته با همکاری مصر که گذرگاه رفح در جنوب را کنترل می‌کند). از جهات مختلفی می توان گفت که این سیاست‌های اسرائیلی بود که حماس را در غزه به قدرت رساند، سازمانی که محاصره غزه تاکنون تنها به تثبیت قدرت آن منجر شده است.

جنگ کنونی بین اسرائیل و حماس، هم میراث سیاست‌هایی است که از سال ۲۰۰۶ دنبال شد و هم پیامد انکار هویت غنی تاریخی غزه است. در ۱۶ سال گذشته، رهبران اسرائیلی بر این گمان بوده اند که فرمول بهینه‌ای برای به حاشیه راندن کامل غزه پیدا کرده‌اند: اینکه می شود بیش از دو میلیون فلسطینی را از معادله جمعیتی یهودی – عرب در اسرائیل، اورشلیم شرقی و کرانه باختری حذف کرد. همچنین سازمان آزادیبخش فلسطین که دشمنی تلخ با حماس آن را کور کرده بود، در برابر هر تلاشی برای کاهش محاصره غزه مقاومت کرد، رویکردی که مشروعیت در حال افول حکومت خودگردان را بیش از پیش زیر سوال برد. در همین حال، شکاف در رهبری فلسطینی هر امکانی برای احیای روند صلح را به شکست کشاند و به شهرک‌سازی‌های اسرائیلی فرصت داد تا به طور پیوسته در کرانه باختری گسترش یابند. هر از گاهی اسرائیل به حملاتی دست می زد که کارشناسان مبارزه با تروریسم آن را "جنگ‌های چمن‌زنی" در غزه توصیف می کردند و از نگاه اسرائیل، نرخ پایداری از تلفات عمدتا نظامی داشت هرچند که اکثر قربانیان این حملات، فلسطینی های غیرنظامی بودند. در سال ۲۰۰۹، سیزده سرباز اسرائیلی و ۱,۴۱۷ فلسطینی کشته شدند. در سال ۲۰۱۲، نسبت تلفات اسرائیل، شش در برابر ۱۶۶ فلسطینی بود. در سال ۲۰۱۴، هفتاد و دو اسرائیلی در برابر ۲,۲۵۱ فلسطینی، و در سال ۲۰۲۱، پانزده اسرائیلی در برابر ۲۵۶ فلسطینی. در همین حال، اتحادیه اروپا و کشورهای عربی خلیج فارس همیشه آماده بودند تا هزینه بازسازی ویرانه‌ها در نوار را پرداخت کنند.

اما این گمان که واقعیت وحشتناک انسانی غزه را می‌توان به سادگی نادیده گرفت، توهمی بیش نبود. در هفتم اکتبر ۲۰۲۳، وضعیت موجود در پی کشتار وحشتناک حماس در اسرائیل فروپاشید. خشونت بی‌سابقه‌ای که اسرائیل از آن روز بر غزه روا داشته، که در آن بیش از ۲۱,۰۰۰ فلسطینی تاکنون کشته شده‌اند – و در تکرار ظالمانه خاطرات نکبت، اکثریت قریب به اتفاق ۲.۳ میلیون نفر ساکنان نوار از خانه‌هایشان آواره شده‌اند – موج شوکی را در خاورمیانه و فراتر از آن به راه انداخته است. هدف اعلام شده جنگی نتانیاهو – «نابودی» حماس – با آنچه بن گوریون در ۱۹۵۶ انجام داد، همخوانی دارد، تنها در مقیاسی بسیار بزرگتر و در برابر چشم همه جهانیان. حتی اگر چنین هدفی قابل دستیابی باشد، هیچ جمال عبدالناصری وجود ندارد تا پس از خروج اسرائیل، نظمی را به آن قلمرو بازگرداند. بنابراین، به نظر می‌رسد قرار است که اسرائیل زیر سایه هراس همان «نوار غزه» ای که در ۱۹۴۸ ایجاد کرد، باقی بماند آن هم با ادامه چرخه جنگ‌ و اشغال که تنها به فعالیت رادیکال تر فلسطینی می انجامد.

برای آن که سرانجام اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها، صلح و امنیتی را که به شدت سزاوار آنند، تجربه کنند، غزه باید دوباره به ریشه‌های خود به عنوان تقاطع مسیرهای پررونقی که قرن‌ها بوده، بازگردد. در گام نخست، باید سیاست محاصره و انسداد پایان یابد تا این سرزمین بتواند سرانجام دوباره با بقیه منطقه پیوند بخورد. هم زمان، با توجه به نقش تاریخی غزه به عنوان یک مرکز تجاری عمده، یک استراتژی هماهنگ بازسازی، پژواک طرح وولفنسون در سال ۲۰۰۵ Wolfensohn’s 2005 plan، ضرورت دارد تا به غزه امکان دهد از کمک‌های بین‌المللی به یک اقتصاد خودکفا گذر کند. این کلیدی برای خلع سلاح این قلمرو تحت نظارت بین‌المللی و در چارچوب یک راه‌حل دو دولتی برای منازعه اسرائیلی – فلسطینی است.

البته، برداشتن هر یک از این گام ها، بسیار دشوار خواهد بود، به ویژه پس از جنگی بی‌رحمانه که این تهدید را در پی دارد که نسل تازه ای از فعالیت‌های پیکارجویانه فلسطینی شکل بگیرد. اما دیگر، راه‌حل‌ آسانی باقی نمانده است. این راهبرد ممکن است تنها راه خروج از چرخه کشنده کنونی باشد. غزه یک بار دیگر، همانطور که قرن‌ها اینگونه بود، در کانون یک جنگ عمده قرار دارد اما همچنین کلید صلح و رفاه در خاورمیانه هم هست.

منبع: فارن افرز / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11