تلاش عربی برای کاستن از حساسیت های ایران

دیپلماسی ایرانی: محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق روز 22 خرداد به مصر رفت. این دومین سفر السودانی به مصر از زمان آغاز به کار دولتش بود. در این سفر 11 تفاهم نامه به امضا رسید و دو طرف در نهایت بیانیه مشترکی صادر کردند. همزمان با این سفر دولت عراق اعلام کرد در بودجه سه ساله به تصویب رسیده پارلمان، 150 میلیارد دینار عراقی برای اجرای پروژه های مشترک با مصر تعریف شده است.

در کنار اردن، مصر دومین شریک سیاسی – اقتصادی عراق در میان کشورهای عربی به شمار می رود. این سه کشور از دیرباز اتحادی منطقه ای تشکیل داده اند که هر سه برای تقویت آن کوشش می کنند.

عقبه این ائتلاف سه جانبه به دهه هفتاد میلادی باز می گردد، دورانی که اندیشه های ملی گرایانه در پایتخت های عربی به شدت رایج بود و کشورهای عربی سودای تشکیل کشوری واحد را سر می دادند. در دهه هشتاد میلادی و در بحبوحه جنگ عراق و ایران، این ائتلاف به شدت تقویت شد، به گونه ای که اردن در کنار مصر سلاح های خود را در اختیار ارتش عراق قرار می داد و کارگرهای مصری نیز در عراق مشغول به کار بودند. بنا به گزارش ها، حدود یک میلیون کارگر مصری در دهه هشتاد در عراق کار می کردند. بانکداران اردنی نیز در این دوره امتیازات ویژه ای در عراق کسب کرده بودند. همچنین عراق در مناطق مرزی خود با اردن منطقه آزاد تجاری تشکیل داده بود و تعرفه کالاهای اردنی و مصری در عراق صفر بود. 

ائتلاف سه جانبه عراق – مصر – اردن همواره برای هر سه کشور مهم بوده است. هر سه کشور دارای ثقل سیاسی و اقتصادی مهم در جهان عرب هستند و هر سه از موقعیتی برخوردارند که می توانند برای یکدیگر اهمیت ویژه ای داشته باشند. عراق دومین تولید کننده نفت جهان عرب است، مصر بیشترین میزان نیروی کار را در جهان عرب دارد و از پتانسیل های خوب اقتصادی و صنعتی برخوردار است و اردن نیز از ثقل سیاسی در خور توجهی در جهان عرب برخوردار است.

در دهه نود به واسطه تحریم های شدیدی که سازمان ملل علیه عراق اعمال کرده بود و همچنین تلاشی که جامعه جهانی برای انزوای عراق صرف می کرد، سبب شد تا ائتلاف این سه کشور به شدت تضعیف شود. بعد از سقوط صدام حسین و اعتراض کشورهای عربی به وضع جدید عراق، روابط مصر و اردن نیز مثل دیگر کشورهای عربی با عراق جدید تیره شد. در این دوره اردن سقوط دولت صدام حسین را به مثابه به قدرت رسیدن جریان های شیعه نزدیک به ایران می دانست و این نفوذ را به مثابه آنچه گسترش هلال شیعی نامیده بود، تعبیر می کرد. در سال 2004 عوامل ابومصعب الزرقاوی در هتلی در امان، پایتخت اردن، انفجار مهیب تروریستی ای انجام دادند که طی آن بیش از 60 نفر کشته و صدها نفر زخمی شدند. بعد از آن دولت اردن تصمیم گرفت سیاست خصمانه خود را علیه حکومت جدید عراق کنار بگذارد و از در دوستی و همکاری، به ویژه همکاری امنیتی، با دولت جدید عراق برآید. اگرچه همچنان به عناصر حزب بعث در کشور خود آزادی عمل می داد.

در دوره حسنی مبارک و پس از آن در دوره اخوان المسلمین نیز تمایل چندانی برای گسترش روابط میان عراق و مصر وجود نداشت. تا این که در سال 2014 و با آمدن عبدالفتاح السیسی به ریاست جمهوری مصر، سیاست قاهره در قبال جامعه عربی تغییر کرد. دولت جدید مصر که مبارزه با افراطگرایی و اندیشه های اخوانی را در دستور کار خود قرار داده بود گسترش روابط با اردن و عراق را در دستور کار خود قرار داد.

در سال 2018 طی سفری که عادل عبدالمهدی، نخست وزیر وقت عراق به مصر داشت ائتلاف سه گانه مصر – اردن – عراق مجددا فعال شد. پس از آن سران هر سه کشور تصمیم گرفتند به طور منظم نشست های دوره ای خود را از سر بگیرند و برای تقویت روابط تلاش کنند. همچنین در حل اختلافات پایتخت های خود با کشورهای دیگر نیز میانجی شوند که از جمله میانجیگری عراق میان ایران با اردن و مصر در همین راستاست.

در دوره مصطفی الکاظمی، روابط سه کشور تا سطح ائتلاف استراتژیک ارتقا یافت. عراق اردن و مصر را عمق استراتژیک عربی خود تعریف کرد، متقابلا اردن و مصر نیز رابطه با عراق را برای خود استراتژیک و حائز اهمیت دانستند. برای همین هر سه کشور این ائتلاف خود را «شام جدید» نامیدند. در این دوره عراق تلاش کرد لبنان را نیز به این جمع بیفزاید. هدف از این کار تعریف عمق استراتژیک اقتصادی در لبنان ورشکسته بود که به شدت به سوخت نیاز داشت. در دوره الکاظمی عراق دست کم سه محموله سوخت رایگان در اختیار لبنان قرار داد. اما از آنجا که لبنان از نبود دولت رنج می برد و بحران های سیاسی و اقتصادی آن در سایه نبود یک سیاست روشن پیچیده تر و روز به روز بغرنج تر می شود، اضافه شدن آن به این جمع به کندی پیش می رود به گونه ای که می توانیم بگوییم در حال حاضر کاملا متوقف شده است.

با تغییر دولت در عراق، سیاست حفط روابط نزدیک و استراتژیک با اردن و مصر همچنان حفظ شده است. این روابط روز به روز عمیق تر می شوند و جالب آن که کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به ویژه عربستان سعودی و اردن نیز از این ائتلاف سه گانه بسیار حمایت می کنند.

البته این اتحاد چندان باب میل ایران نیست. تهران از آن بیم دارد که این روابط نزدیک باعث تقویت اندیشه های پان عربیستی شود و این مساله در طولانی مدت به منافع ایران ضربه بزند. تهران نزدیک شدن بغداد به پایتخت های عربی به قیمت دور شدنش از خود را بر نمی تابد. عراق از این نگرانی ایران آگاه است و برای همین تلاش دارد تا پل ارتباطی ایران با اردن و مصر باشد. به این امید که عادی سازی و ارتقای روابط ایران با کشورهای عربی از حساسیت های هر دو طرف بکاهد و در سایه آن اندیشه های قومیتی نیز کم رنگ شوند. 

عراق، مصر و اردن همچنین تلاش دارند رنگ و بوی اقتصادی را در ائتلاف سه گانه خود پررنگ کنند تا ضمن کسب منافع اقتصادی برای خود، کشورهای دیگر نظر ایران را نیز در آن سهیم کنند با این هدف که از میزان حساسیت ها بیش از پیش کاسته شود. احداث خط لوله سوخت از بندر بصره به العقبه اردن و از آنجا به مصر در راستای همین اهداف اقتصادی تعریف شده است. همچنین سه کشور تصمیم دارند شبکه برق و راه آهن خود را نیز به یکدیگر متصل کنند. عراق پیشنهاد داده است که شبکه برق و راه آهن ایران نیز به این شبکه متصل شود تا یک شبکه اقتصادی گسترده منطقه ای به وجود آید.