«شام جدید»، تهدید یا فرصت

مهدی بازرگان، روزنامه نگار

دیپلماسی ایرانی: ائتلاف عربی «عراق – اردن – مصر» که از دولت عادل عبدالمهدی شکل گرفت به یکی از محورهای جدی در سیاست خارجی منطقه ای بغداد طی این سال ها بدل شده است که در دولت مصطفی الکاظمی هم ادامه داشت و به تبع آن در دولت محمد شیاع السودانی هم پی گرفته خواهد شد.

ایده اصلی این تروئیکا عربی که از آن به عنوان پروژه «شام جدید» هم یاد می شود، آن است که عراق یک منبع مهم ثروت نفتی و انرژی و مصر یک منبع مهم ثروت انسانی است و اردن هم با وارد کردن خود به این پروژه می خواهد در منافع آن سهیم باشد. 

البته پروژه «شام جدید» که مصطفی الکاظمی، نخست وزیر سابق آن را طرحی مشابه با «اتحادیه اروپا» خواند، طرحی است که در زمان دولت «حیدر العبادی» مقدمات آن چیده شد و مبتنی بر تفاهمات سیاسی و اقتصادی میان عراق و مصر است که اردن نیز وارد آن شده است. این سه کشور ذیل ائتلاف شام جدید بر ضرورت ایجاد نظام اقتصادی تازه ای در منطقه که مبتنی بر امنیت همه کشورها باشد، تأکید دارند.

از سوی دیگر هم اردن و مصر هر دو سیاستی معتدل در منطقه دارند برای همین عراق دست خود را در زمینه تقویت روابط راهبردی با این دو کشور باز می بیند. از این رو دولت های عادل عبدالمهدی و مصطفی الکاظمی با جدیت در پی پیشبرد این پروژه گام برداشتند. با این تفاسیر دولت تازه نفس السودانی هم در همین مسیر پیش خواهد رفت، کما اینکه اولین سفر خارجی نخست وزیر عراق به اردن بود. 

در این میان این ائتلاف عربی به دلیل نزدیکی دیپلماتیک عراق با مصر و اردن که روابط دیپلماتیکی با ایران ندارند، چندان مطلوب و ایده آل تهران نیست. لذا در یک گزاره تحلیلی برخی این ائتلاف را «تهدیدی» برای ایجاد شکاف و گسل بین تهران و بغداد به واسطه تاثیرگذری امان و قاره می دانند. 

ولی در یک سطح دیگر تحلیلی می توان گفت که این ائتلاف به خصوص در دولت محمد شیاع السودانی می تواند، نه یک تهدید که به فرصتی برای تقویت نفوذ منطقه ای ایران بدل شود. چرا که از یک سو دولت السودانی که مانند دولت عادل عبدالمهدی نزدیکی به مراتب بیشتری نسبت به دولت مصطفی الکاظمی با ایران دارد، می تواند از این ائتلاف برای بهبود روابط و حتی احیای مناسبات ایران با اردن و مصر استفاده کند و در آن سو هم طی ماه های اخیر، هم کشور مصر و هم اردنی ها از خواست خود برای احیای روابط با ایران گفته اند. لذا این ائتلاف خواهد توانست در این مسیر گام بردارد به عنوان کاتالیزوری در ریل گذاری برای از سرگیری مناسبات تهران با امان و قاهره عمل کند. 

در کنار آنچه عنوان شد باید به این نکته مهم نیز اشاره داشت که اساسا جهان عرب از نگاه پان عربیستی صرف و تلاش برای خوانش جمال عبدالناصری از مناسبات کشورهای عربی عبور کرده است. لذا نمی توان گفت که شکل گیری ائتلاف های عربی چون تروئیکای «اردن - عراق – مصر» یا همان پروژه «شام جدید» می تواند خطر و تهدیدی را برای در پی داشته باشد.

قرائت ناسیونالیستی عربی و نوعی گرایش برای شکاف «عربی – غیرعربی» در سال های اخیر محلی از اعراب در تحرکات و تحولات دیپلماتیک ندارد. آنچه اکنون تاثیرگذار است به تلاش برای تقویت مناسبات اقتصادی و تجاری بین کشورهای عربی با همه کشورها در منطقه و نیز کشورهای فرامنطقه ای باز می گردد.

به موازات آن کوشش های مشترک در جهت ایجاد، تداوم و گسترش امنیت جمعی و منطقه ای با نقش آفرینی همه کشورهای عربی و غیرعربی منطقه خاورمیانه هم به عامل اثرگذار دیگری بدل شده است که اکنون نمی توان به گزاره «نگاه عربی» تکیه کرد، به خصوص آنکه ایران اکنون به یکی از مهمترین و جدی ترین قدرت های منطقه غرب آسیا بدل شده است.   

ضمن آنکه نباید این واقعیت را هم نادیده گرفت چنین اتحادیه‌ای با توجه به ثروت‌های طبیعی عراق، ثروت انسانی مصر و موقعیت جغرافیایی اردن در غرب آسیا می‌تواند به اتحادیه‌ای قدرتمند در سطح منطقه تبدیل شود که خود فرصت مغتنمی را برای پوست اندازی در سیاست خارجی ایران فراهم خواهد کرد. این نکته از آن جهت اهمیت به سزایی دارد که دولت رئیسی اولویت دیپلماسی خود را تقوبت منابات با همسایگانش قرار داده است. /شرق