قمار اردوغان با دموکراسی

نویسنده: دکتر عبدالرحمن ولایتی، مدرس و پژوهشگر سیاست بین الملل  

دیپلماسی ایرانی: انتخابات ریاست جمهوری ترکیه با همه شور و شوق و فراز و نشیب هایش با تصویری تمام عیار از یک دموکراسی جفرسونی هر چند با کمی چاشنی روسویی به فرجام رسید و در نهایت رجب طیب اردوغان در یک رقابت با تصویری آزاد و به اصطلاح دموکراتیک توانست برای بار دوم اعتماد اکثریت جامعه ترکیه را بدست آورده و تا سال 2028 در کسوت جمهورباشکانی cumhurbaşkani به اصطلاح خود ترکها، باقی بماند؛ اما سوالی که باید به آن پاسخ گفت در این موضوع نهفته است که اولا چرا ترکیه نسبت به همقطاران خاورمیانه ای خود چهره متفاوتی دارد؟ و دوم اینکه چطور اردوغان از دل یک بستر دموکراتیک مجدد برنده بیرون آمد؟

در جواب سوال اول که قطعا شاید چالش بسیاری از ناظران و افکار عمومی منطقه ای و جهانی بوده باشد و حتی برای خود نگارنده نیز به لحاظ شکلی جای تامل است این است که چرا واقعا ترکیه با وجود حضور در ژئوپلتیک خاورمیانه آشوب زده یک جامعه و دولت متفاوت و در قبای یک دولت پیشرفته با چهره دموکراتیک است؟ چرا وجود ترکیه با این فرمت، تئوری دومینو را نیز ابطال کرده است چرا که بر مبنای تئوری‌ دومینو ترکیه نیز اصولا چیزی جز عراق و لبنان و سوریه و عربستان نمی بود ولی ترکیه با همه این ابهامات خاورمیانه ای یک دولت با نهاد دموکراتیک با همان فرمت ترسیمی جهان غرب است که خود غربی ها نیز از این فرم مدیریت ترک ها در بستر مولفه های دموکراسی رضایت دارند. از دریچه همین نقطه قوت است که ادعای حضور در اتحادیه اروپا را متصورند و به نظر نیز شایسته الحاق به کنسرت اروپا را دارند؛ ولی بیشتر دلایلی که مانع حضور ترکها در اتحادیه اروپا شده موانع سیاسی است که ریشه در عقبه تمدن و گفتمان اسلامی با گفتمان مسیحیت دارد.

ترکیه امروزی که از منظر مدیریت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شاید با کمی اغماض بتوان گفت فخر تمدن خاورمیانه است حاصل ذکاوت مصطفی کمال پاشا و یار شفیق وی عصمت اینونو پاشاست که بعد از فتنه دولت‌های غربی با استراتژی فروپاشی امپراطوری عثمانی به دنبال وقوع جنگ جهانی اول، توانست از تهدید پیش آمده یک فرصت ساخته و بعد از پیروزی در نبرد چاناک قلعه که به جنگ استقلال معروف است به دنبال معاهده سور و لوزان ترکیه امروزی را در بستر ناسیونالیسم ترک در نظام جهانی تثبیت کرد. از همان ابتدا نیز با توجه به غلظت زیاد فرهنگ دینی در نظام عثمانی ها بنیان نظام ترکیه را در بافت سکولار و لاییک پایه گذاری کرد و درست از همین زاویه ترکیه مسیر متفاوتی را با کشورهای هم حوزه خاورمیانه ای خود پیمود تا در نهایت پس از نزدیک به یک قرن کش و قوس در تثبیت دموکراسی در آغاز هزاره سوم به آک پارتی و رجب طیب اردوغان رسید که پله های ترقی را یک به یک و با شتاب طی کرد تا در قواره همین ترکیه امروزی ظاهر شد. 

باید گفت قاموس ترکیه متاثر از میراث فکری آتاتورک و بر پایه سکولاریسم لاییک بنا نهاده شده است و عاری از مبانی ایدئولوژیک در حکومت و سیستم سیاسی هست. تا همین چند دهه پیش تا قبل از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه فضای اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز به کلی لائیسیته بود تا اینکه اردوغان و اصحابش با گفتمان اسلام سکولار کمی از غلظت فضای لاییک کاستند و چاشنی فرهنگ دینی به بافت لاییک تزریق کردند، ولی اصالت سکولار لائیک با استوانه مستحکم همچنان بدون خدشه در بافت سیاسی اجتماعی و فرهنگی ترکیه مشهود است. البته یکسری اقدامات اردوغان جامعه نخبه و روشنفکر و لایه های اجتماعی متمدن و متمول را نگران کرد که شکاف ۲۵ میلیونی و تمایل به حمایت از ائتلاف ملت و کمال کلیچداراوغلو نشان بارز این نگرانی است که بی شک در تدوین سیاست‌های آتی اردوغان منشأ ملاحظات جدی وی خواهد بود. به هر صورت باید گفت ترکیه با وجود استقرار جبری در ژئوپلتیک خاورمیانه اما به هیچ وجه شکل و شمایلش در قامت یک دولت خاورمیانه ای نیست و نظام سکولار لائیک در اعماق بافت اجتماعی سیاسی ترکیه نهادینه و رسوب یافته است. این همان تفاوت جدی با دول سنتی خاورمیانه است که ترکیه را منحصر و متفاوت ساخته است. 

اکنون در پاسخ سوال دوم می شود گفت که اردوغان در قامت یک سیاستمدار باهوش و دولتمرد استراتژیک رگ خواب لایه های متوسط و پایین جامعه ترکیه را به خوبی درک کرده است و با تاکید بر باورها و ارزش‌های دینی با التزام عملی و عینی به نظام سکولار توانسته یک پایگاه بسیار تنومند پشت سر خود پرورش دهد که رقابت را برای هر رقیبی بسیار سخت و طاقت فرسا کرده است. مصداقش همین ائتلاف همه جانبه ملت متشکل از احزاب و رجال ریشه دار ترکیه بود که در نهایت نتوانست بر کاریزمای اردوغان فائق آید. در واقع اردوغان با این نمایش زیبای دموکراسی با احراز همه جوانب آن که با حضور همه احزاب و رجال و جریان ها به وقوع پیوست توانست از فرآیند دموکراسی نیز با ذکاوت تمام در راستای تقویت منافع ملی ترکیه بهره ببرد و توجه و تمرکز نظام جهانی را به سوی آنکارا معطوف دارد. به بیانی دیگر اردوغان و متحدانش و حتی در جای خود مخالفان متحد در جبهه اپوزیسیون ائتلاف ملت همگی دست در دست هم توانستند دموکراسی را در قالب یک صنعت به نمایش بگذارند و از مزایای آن ترکیه را بهره مند سازند. این تاکتیک بیشتر از همه مدیون خود اردوغان است. همان طور که وی پس از پیروزی در جمع هواداران خود در کاخ بش تپه گفت که (ceçimin galibi 85 milyondur) یعنی برنده واقعی این انتخابات ۸۵ میلیون ترکیه ای است. با این انتخابات اردوغان  قدرت مستحکم نهاد دموکراتیک ترکیه را به رخ  جامعه جهانی کشید و به همه سیاستمداران جهانی فهماند که با وجود همه شبهات می شود در بستر یک نهاد دموکراتیک وزین به پشتوانه کارنامه قابل قبول برنده بیرون آمد.

البته فارغ از صورت کلی این انتخابات که به نفع ملت و سیستم جمهوری ترکیه تمام شد برای اردوغان و حزب عدالت و توسعه و متحدانش در ائتلاف جمهوریت قضیه به این سادگی هم نخواهد بود چرا که ۲۵ میلیون مخالف وی سیاست‌هایش را رصد خواهند کرد و بی تفاوت نخواهند گذشت. اردوغان نیز با این شرایط و جبهه تقریبا برابر مخالفان خود در پایگاه اپوزیسیون سوداهای نیوعثمانیزم خود را براحتی نخواهد تواست عملی کند.

رجب اردوغان در نمایی دیگر از این کارناوال به نوعی در یک اقدام بی محابا با دموکراسی قمار کرد و توانست همه ابهامات علیه خود را هم در بدنه عمومی ترکیه و هم در افکار عمومی جهانی نسبت به شبهه مافیا رفع کند. او به طور عریان در فضای حاصل از بستر زیبای دموکراسی توانست با همه رقبای خود از هر طیف و جناحی قمار کند که در نهایت با وجود همه موانع و سختی ها مثل یک پوکرباز حرفه ای برنده بیرون بیاید و با این قمار خطرناک آن هم با دموکراسی که رقبایش بیشتر امید به برد در این بازی داشتند هم خود را به شکل واضع و شفاف اثبات کرد و هم جامعه و سیستم ترکیه را بار دیگر در قالب یک بازیگر دموکرات و پیشرفته به رخ جهانیان کشاند. این همان بازی برد برد برای خود اردوغان و ترکیه بود که شاید در تعبیری بتوان گفت همانطور که اردوغان با ذکاوت و نبوغ خود از همه ظرفیت های ترکیه در همه ابعاد از تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلام و عثمانی گرفته تا آتاتورک و سکولار و لاییک ذیل منافع ملی ترکیه سود برده این بار نیز در یک قمار از دموکراسی نیز در قبای یک صنعت در قالب یک کارناوال با چشم انداز جهانی توانست در وهله اول در راستای منافع ملی ترکیه بهره برداری کند. در وهله دوم نیز کاریزما و اقتدار خود را تثبیت کند. این درست همان بازی برد برد اردوغان بود که فقط از قواره یک پوکرباز حرفه ای بر می آید هر چند یک کار سخت برای مدیریت شکاف گفتمانی عمیق ۲۵ میلیونی را در این پنج سال پیش روی خود خواهد داشت.