یک سفر کاملا تشریفاتی یا بازتنظیم مناسبات تهران - بغداد بعد از توافق پکن؟!

دیپلماسی ایرانی: صبح دیروز شنبه عبداللطیف رشید، رئیس‌جمهور عراق در صدر هیأتی بلندپایه برای انجام سفری یک روزه وارد تهران شد. در ادامه سیدابراهیم رئیسی هم به شکل رسمی از همتای عراقی خود در مجموعه تاریخی - فرهنگی سعدآباد استقبال کرد. پس از انجام دیدار، دو رئیس با حضور در نشست خبری مشترک به طرح مواضع خود از روابط تهران - بغداد پرداختند. 

رئیسی در این نشست خبری مشترک اظهار کرد که مذاکرات خوبی بین ما در حوزه های مختلف انجام شد. در حوزه سیاسی اقتصادی و تجاری فرهنگی بین ما مناسبات خوبی رقم خورده و اراده دو کشور بر توسعه مناسبات است‌. وی افزود: روابط بین دو کشور ایران و عراق  روابط مثل سایر کشورها نیست، بلکه خاص و ویژه و راهبردی است. سطح مناسبات تجاری و اقتصادی بیش از۱۰ میلیارد دلار است، ولی می تواند به سطح بیشتری ارتقا یابد. اراده دو کشور بر ارتقای این سطح است. رئیس جمهور کشورمان با بیان این‌که «روابط دو کشور در حوزه مسایل زیرساخت، و آب برق و انرژی ادامه می‌باید تا نیازهای موجود کاملا مرتفع گردد»، تصریح کرد که تفاهم امنیتی دو کشور برقرار بوده و کوچکترین ناامنی در هر نقطه از عراق، ناامنی در ایران محسوب می‌شود. 

رئیسی در پایان با اشاره به این‌که «کشورهای منطقه نسبت به ذخایر آبی حقوقی دارند که همه باید به آن پایبند باشند»، گفت: «ما نسبت به حقابه ایران تاکید داریم و معتقدیم حقابه کشورهای متطقه باید محترم شناخته شود. ما بر بهره‌برداری از اروند تاکید داریم و حقابه عراق نیز براساس معاهداتی که از سابق میان دو کشور ایران و عراق وجود دارد، همچنان مورد استناد بوده و این حقابه محفوظ است و کشورهای منطقه باید به آن پایبند باشند تا اشکالی در استفاده از این حقابه رخ ندهد. در نشست با رئیس جمهور عراق، قرار شد که مذاکرات وزرای نیروی ایران و آب عراق ادامه یابد تا مسائل فنی، حقوقی و مدیریتی حل شود. در این جهت همه نوع همکاری را با عراق خواهیم داشت.»

عبداللطیف رشید هم در نشست مشترک با سیدابراهیم رئیسی، اظهار کرد که هدف از سفر به تهران تاکید بر روابط محکم تاریخی دو دولت ایران و عراق است. این روابط تنها به نهادهای دولتی دو کشور محدود نبوده بلکه در همه زمینه‌ها جریان دارد. رشید با اشاره به پیوندهای تاریخی، جغرافیایی و همکاری‌های تجاری و اقتصادی ایران و عراق، افزود: «مثل روز روشن است که روابط دو کشور محکم و غیرقابل تغییر است و این امر ناشی از تلاش دو دولت برای همکاری براساس استقلال و منافع مشترک است.»

رئیس جمهور عراق در ادامه با اشاره به نقش ایران در کمک به اپوزیسیون این کشور در دوره استبداد صدام، گفت: «ملت عراق وفادار است و ما هیچگاه حمایت ایران از مردم عراق و همچنین کردهای عراق در حلبچه در زمان حمله شیمیایی صدام را فراموش نمی‌کنیم. ایران نقش مهمی در مبارزه با داعش در عراق داشت و این روابط دو کشور روزبه روز محکم‌تر می شود. ما باید این روابط را با همکاری بیشتر، بهبود ببخشیم.» رئیس جمهور عراق ادامه داد: «باید حقابه عراق رعایت شود و اهمیت زیادی برای مقابله با تجارت مواد مخدر بدهیم. مهم است که نهادهای دو کشور برای بهبود زیرساخت‌های ایران و عراق، تبادل اطلاعات داشته باشند.» رشید با ابراز خرسندی از تفاهم ایران و عربستان، خاطرنشان کرد: «بهبود روابط ایران و عربستان به بهبود امنیت و همکاری کشورهای منطقه منجر خواهد شد.»

بعد از نشست خبری مشترک دو رئیس جمهور، نشست هیئت‌های عالی‌رتبه ایران و عراق هم برگزار شد. سیدابراهیم رئیسی در این نشست با بیان اینکه سفر رئیس جمهوری عراق به ایران گام بلندی در ارتقای روابط خواهد بود، گفت: «روابط دو کشور و نیز اجرای موافقتنامه‌های فیمابین از روند رو به رشد و رضایت‌بخشی برخوردار است، اما با این وجود ظرفیت‌های زیادی برای توسعه روابط در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی وجود دارد.» رئیس جمهور ضمن تصریح این نکته که ارتقای سطح مناسبات ایران و عراق خوشایند دشمنان ما نیست، افزود: «ایران و عراق متناسب با منافع دو کشور در منطقه به گسترش تعاملات خود خواهند پرداخت و تقویت و تحکیم روابط تهران و بغداد علاوه بر تامین منافع دو ملت به نفع منطقه نیز خواهد بود.»

رئیسی بر گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های اقتصادی، انرژی، ترانزیت و حمل و نقل، تبادلات تجاری و همکاری‌های امنیتی و نیز اهمیت تسریع در اجرای توافقات موجود میان دو کشور تاکید کرد.عبداللطیف رشید، رئیس جمهور عراق نیز در این نشست، با تاکید بر علاقمندی کشورش برای گسترش روابط با جمهوری اسلامی ایران اظهار داشت: «دو کشور ظرفیت‌های متنوعی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و تبادلات تجاری دارند.»

 اهداف سفر رشید به تهران

اما اینکه عبداللطیف رشید، رئیس جمهور عراق با چه هدفی به ایران سفر کرده است و اهمیت این سفر در چه موضوعاتی خلاصه می شود، نکاتی است که دو تن از کارشناسان مربوطه در گفت وگو با «شرق» به تبیین و تشریح بیشتر آن پرداخته‌اند. امید نعیمی در این رابطه اساساً سفر انجام شده توسط عبداللطیف رشید را فاقد اهمیت جدی و راهبردی می داند و از آن به عنوان یک سفر «کاملاً تشریفاتی» یاد می‌کند. چرا که تحلیلگر مسائل بین الملل، پست ریاست جمهوری در ساختار سیاسی عراق را یک پست تشریفاتی می داند. 

حمیدرضا امین زاده دیگر کارشناسی هم که در گفت و گو با «شرق» به بررسی اهداف و اهمیت این سفر پرداخت، یادآور می شود که حضور عبداللطیف رشید در تهران نمی تواند جنبه تحلیلی چندان جدی داشته باشد. وی در تشریح بیشتر این موضوع دست به یک بازخوانی می‌زند و عنوان می دارد رئیس جمهور عراق از دوره برهم صالح (رئیس جمهور سابق عراق) به دنبال حضور در تهران بود، اما به دلیل شرایط سیاسی پیچیده در آن مقطع و چالش های بعدی ناشی از تقابل بین جریان چارچوب هماهنگی و جریان مقتدی صدر، عملاً بستر لازم برای این سفر در دوه برهم صالح مهیا نبود. به گفته امین زاده بعد از تغییر دولت در عراق هم وضعیت تقریبا شکننده ای برای عبداللطیف رشید و محمد شیاع السودانی (رئیس جمهور و نخست وزیر) وجود داشت. اما به زعم این تحلیلگر اکنون که یک ثبات نسبی در عراق شکل گرفته است، بستر و فضای مناسب در جهت انجام این سفر کاملاً تشریفات به وجود امد. 

در ادامه امید نعیمی هم با پیش کشیدن این موضوع مهم که رئیس جمهور عراق اساساً نقشی در تصمیم گیری های کلان و ترسیم مسیر اقتصادی، تجاری، امنیتی، نظامی، دفاعی و دیپلماتیک این کشور بر عهده ندارد، این موضوع مورد تاکید قرار می دهد که حتی در یک گام رو به جلو، ساختار سیاسی عراق و نخست وزیری هم در شرایط کنونی نمی‌توانند مطالبات اصلی ایران به خصوص آزادسازی اموال بلوکه شده را اجرایی کنند. 

به باور نعیمی، هم طرف‌های ایرانی و هم عراقی بارها و به صراحت بر ناتوانی آزادسازی اموال بلوکه شده ایران در عراق اذعان کرده اند که موید ناتوانی دولت و نخست وزیر عراق در تامین منافع تهران است. لذا از دید این تحلیلگر به طریق اولی سفر عبداللطیف رشید به عنوان رئیس جمهوری عراق که یک پست تشریفاتی است، به تهران اهمیت چندانی نخواهد داشت. کارشناس حوزه بین الملل به چالش های اخیر دلاری در عراق هم نقبی می زند که از منظر وی نشان داد وضعیت تا چه حد می تواند برای طرف عراقی چالش آفرین باشد. چراکه نعمیمی ساختار اقتصادی و تجاری عراق نوین پس از صدام حسین را به شکل جدی زیر چتر آمریکایی ها می داند. در ادامه این آسیب‌شناسی، امید نعمیی از جنبه دیگری به موضوع ورود می‌کند و یادآور می شود اکنون موضوعات کلیدی مانند مفاد پیگیری توافق الجزایر، ادامه خط ریلی شلمچه - بصره و همچنین سکون در مناسبات اقتصادی و تجاری به واسطه تحریم ها مبین وضعیت نیمه معلق در روابط دوجانبه است.

البته در آن سو حمیدرضا امین زاده در ادامه گفت وگو با «شرق» و با تغییر زاویه تحلیل خود، انجام این سفر توسط رئیس جمهور عراق بعد از امضای توافق سه جانبه پکن و ازسرگیری مناسبات تهران - ریاض را حاوی یک نکته مهم می داند. کارشناس مسائل بین الملل یادآور می شود که عراق در کنار عمان از جمله کشورهایی در منطقه خاورمیانه بودند که سهم جدی در احیای روابط عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران ایفا کردند که البته نهایتاً به نام چین تمام شد. با اینحال از دید امین زاده، مهمترین کشوری که در خاورمیانه از ترمیم روابط تهران و ریاض سود می برد، عراق است. 

این کارشناس با اشاره به اینکه عراق طی سال های اخیر به زمین سوخته تنش های نیابتی بدل شده است، ازسرگیری مناسبات ایران و عربستان را فضای مثبت و موثری برای عراقی ها می داند که باعث خواهد شد بغداد از ظرفیت و پتانسیل روابط حسنه با طرف ایرانی و هم چنین عربستانی در جهت تحقق منافع خود استفاده کند. به همین دلیل این کارشناس متذکر می شود که در یک سناریوی احتمالی، سفر رئیس جمهور عراق در این بستر تازه می تواند با هدف بازتنظیم روابط تهران - بغداد بعد از احیای روابط ایران و عربستان شکل گرفته باشد.

امید نعیمی هم در بخش پایانی گفت و گوی خود با «شرق» به موضوعات نظامی، دفاعی و امنیتی در دو کشور سوریه و عراق و همچنین تحولات چند هفته اخیر مرز مشترک این دو (بوکمال) ناظر بر درگیری های ایران و آمریکا اشاره دارد. این تحلیلگر یادآور می شود اکنون تهران به تقویت نفوذ و ظرفیت خود، هم در عراق و هم در سوریه برای توازن با طرف آمریکایی نیاز دارد، به همین دلیل تهران سعی خواهد کرد در سایه سفر رئیس جمهور و دیگر مقامات عراقی این هدف را بیش از پیش محقق کند، کما اینکه نعیمی خاطر نشان می کند در گفته های دیروز شنبه رئیس جمهور ایران با همتای عراقی، موضوعات نظامی، دفاعی و امنیتی مورد تاکید قرار گرفت. البته کارشناس حوزه بین الملل مجددا تاکید دارد که نقش رئیس جمهور عراق چندان تعیین کننده نخواهد بود، ولی تهران در این شرایط از هر ابزاری برای موازنه منطقه ای با واشنگتن استفاده خواهد کرد. اما در مقابل امین‌زاده نظری متفاوت دارد و معتقد است: «دولت عراق به هیچ عنوان تمایلی ندارد که در تنش های نیابتی ایران و آمریکا، چه در خاک عراق، چه در سوریه  و چه در مرز دو کشور (بوکمال) نقش‌آفرینی مستقیمی داشته باشد.