چین جایگزین ایالات متحده در خاورمیانه خواهد بود؟

دیپلماسی ایرانی: شی ‌جین پینگ، رهبر جمهوری خلق چین، در روز ۷ دسامبر 2022 برای یک سفر سه روزه وارد عربستان سعودی شده و در نشستی به میزبانی محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست وزیرسعودی شرکت کرد. دو رهبر با امضای یک توافق‌نامه مشارکت استراتژیک جامع و با منعقد نمودن بیش از 30 قرارداد انرژی و سرمایه‌گذاری در بخش‌های انرژی سبز، فناوری اطلاعات، حمل‌ونقل و ساخت‌و‌ساز این دیدار را عصر جدیدی در روابط چین و جهان عرب عنوان کردند.  

اولین سفر شی جین پینگ به عربستان سعودی در شش سال اخیر به محمد بن سلمان فرصتی داد تا به عنوان یک چهره مهم در امور جهانی، تأثیر خود را در صحنه بین المللی نشان دهد و میزبانی رئیس جمهور چین را به منزله پذیرش ریاض به عنوان مرکز منطقه ای برای نشست های ژئوپلیتیک جهانی تلقی کند.

این سفر فرصتی بود تا پکن با شرکت در اولین اجلاس سران "چین و کشورهای عربی" و نشست "چین و شورای همکاری خلیج فارس" روابط رو به رشد سیاسی و اقتصادی خود را با کشورهای عربی تقویت نماید.
اما این اعتماد استراتژیک متقابل میان پکن و ریاض چشم اندازی است که می تواند موجبات نگرانی واشنگتن را فراهم آورد. زیرا عربستان مدت‌ها متحد نزدیک ایالات متحده بوده و اینک قراردادهایی بالغ بر 50 میلیارد دلار روابط ریاض و پکن را که زمانی عمدتا مبتنی بر نفت بوده، به روابط پیچیده‌تری مانند فروش تسلیحات، انتقال فناوری و پروژه‌های زیربنایی تبدیل کرده است. 

به نظر می رسد منطقه خاورمیانه شاهد برآمدن‌ یک روند کلان ژئوپلیتیک است که در امتداد آن کشورهای منطقه به یک دوراهی میان ایالات متحده و چین خواهند رسید. چین با مجموعه ای از تفکرات ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک  در حال ساخت یک راه جدید در برابر مسیر سنتی به سوی ایالات متحده است تا حاکمان سعودی و دیگر کشورهای منطقه خلیج فارس که همواره آمریکا محور بوده اند، بدان متمایل شوند.

جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا در سفر به عربستان در جولای 2022 اعلام کرده بود که ایالات متحده در خاورمیانه خلاء ای را برای پر شدن توسط روسیه یا چین باقی نمی‌گذارد. اما تنها پس از گذشت چند ماه چین در هنگامه سرگرم بودن روسیه در صحنه جنگ اوکراین در خزشی به سوی عربستان خلاء خاورمیانه را نشانه رفت. 

محمد بن سلمان به خوبی آگاه است که وابستگی ایالات متحده به نفت عربستان در حال کاهش است و تعهد واشنگتن برای تامین امنیت عربستان متزلزل شده است، بنابراین ریاض به دنبال شریکی دیگر برای تضمین امنیت خود است و چین در حال ظهور به خوبی در این تصویر جای می گیرد. آشکار است اگر بایدن تصمیم بگیرد که از منطقه و مسائل آن جدا شود و بر درگیری آمریکا با چین و روسیه تمرکز کند، کشورهایی مانند عربستان در میانه این رقابت از چین حمایت خواهند کرد، زیرا در رقابت استراتژیک با چین در منطقه اقیانوس هند و آرام، امکان غفلت از تامین امنیت خاورمیانه افزایش می یابد. مضاف بر این که پادشاهی عربستان بزرگترین تامین کننده کنونی نفت چین است. 

از نظر ژئواکونومیک، پکن برای تسلط بر بزرگترین منابع انرژی جهان و برای هم افزایی بیشتر بین ابتکار یک کمربند – یک جاده و چشم‌انداز عربستان سعودی 2030 تلاش دارد تا قراردادهای دفاعی بیشتری را به دست آورد. بدین ترتیب نشست سران چین و عرب تا حد زیادی می تواند ترتیبات سیاسی-امنیتی منطقه را تغییر دهد و اهداف ژئواستراتژیک چین را تسهیل بخشد که می توان به طور جداگانه به هر یک از این پارامترها پرداخت:

اول انرژی، آشکار است که انرژی ستون فقرات روابط چین و عربستان بوده و چین به دنبال تقویت هماهنگی با عربستان و دیگر کشورهای خلیج فارس در زمینه سیاست انرژی است. امضای یادداشت تفاهم شرکت نفت عربستان (آرامکو) بزرگترین شرکت صادرکننده نفت جهان با شرکت نفت و شیمی چین (سینوپک) از روابط بلندمدت بین دو شرکت و سرمایه گذاری های مشترک دو کشور حمایت و مسیرهای همکاری استراتژیک بین آن ها را مشخص می کند. 

سفر شی جین پینگ در حالی انجام شد که تهاجم روسیه به اوکراین و احتمال عمیق تر شدن مشکلات بین‌المللی روسیه که آینده بازار نفت و گاز این کشور را تحت تاثیر قرار می دهد، سبب شد تا چین برای یافتن منابع انرژی قابل اعتمادتر به سوی عربستان و خلیج فارس بشتابد. نزدیک شدن به عربستان این امکان را برای پکن فراهم می اورد که قدرت چانه زنی بیشتری برای پایین نگه داشتن قیمت واردات نفت از روسیه داشته باشد.

شی جین پینگ در دیدار با دیگر تولیدکنندگان نفت خلیج فارس و با شرکت در نشست گسترده‌تر با کشورهای اتحادیه عرب اعلام کرد که چین به واردات مقادیر زیادی نفت از منطقه و همچنین افزایش واردات گاز طبیعی مایع خود ادامه خواهد داد. هر چه چین بتواند نفوذ بیشتری بر بخش انرژی شورای همکاری خلیج فارس (GCC) داشته باشد، قدرت بیشتری برای کاهش هژمونی آمریکا در خاورمیانه خواهد داشت. 

عربستان با عدم پذیرش تقاضای بایدن در جولای گذشته در ارتباط با افزایش تولید نفت، اقدام به کاهش عرضه جهانی به میزان 1 تا 2 میلیون بشکه در روز نمود که خود موجب بالا رفتن قیمت نفت شد. افزایش یافتن قیمت نفت برای ایالات متحده به مثابه کمک مالی به تلاش های جنگی پوتین تلقی شده و بر روابط با عربستان اثر منفی برجا گذاشت.

پس از سخنرانی شی در نشست چین و شورای همکاری خلیج فارس، پیشنهاد پکن برای تسویه معاملات شانگهای در بورس نفت و گاز طبیعی به یوان به جای دلار، مطرح شد. چنین حرکتی قادر خواهد بود که تسلط دلار آمریکا بر تجارت بین‌المللی را تضعیف و همزمان چین را در ایجاد واحد پولی خود در سطح جهانی حمایت کند. این در حالی است که بیشتر دارایی ها و ذخایر عربستان سعودی به دلار آمریکا است.

ایالات متحده و چین ذینفعان منطقه ای هستند که در مقابل یکدیگر بازی می کنند و کشورهای منطقه خلیج فارس ناخواسته و تنها در جستجوی سود خود به این بازی دامن می زنند. چنانچه قطر در قرارداد تاریخی که برای 27 سال اجرا می شود، به بزرگترین منبع گاز طبیعی مایع برای چین تبدیل می شود و چین نیز خود را بزرگترین شریک تجاری جهان عرب می داند. البته چین حضور خود را در منطقه ای که هنوز تحت سلطه ایالات متحده است با احتیاط و خزشی افزایش می‌دهد. پکن با عدم تمایل برای ورود به درگیری های منطقه ای، استقبال پادشاهی سعودی و همسایگان در تنوع بخشیدن به پیوندهای اقتصادی را حتی در مناطق حساس تر مانند سیستم های تسلیحاتی پیشرفته ساخت چین مورد پایش قرار می دهد.

دوم ابتکار یک کمربند- یک جاده (BRI) طرح یک جاده- یک کمربند برای چین و چشم انداز 2030 برای عربستان سعودی اهمیت زیادی دارند. هدف استراتژیک BRI برای چین تقویت ارتباطات لجستیکی و زیرساختی در عین ارتقای تجارت و سرمایه گذاری است. عربستان نیز با چشم انداز 2030 در نظر دارد اقتصاد خود را متنوع و مستقل از تجارت نفت کند. 

خاورمیانه یکی از اجزای جغرافیایی طرح یک کمربند- یک جاده برای صادرات زیرساخت‌ها، فناوری‌ها و سایر صنایع سنتی و نوظهور چین است. این طرح تقریباً از حمایت همه کشورهای عربی برخوردار است که خطوط ساحلی آنها "جاده ابریشم دریایی" را تشکیل می دهد که راه تجارت و انرژی چین را از دریای مدیترانه به دریای چین جنوبی متصل می کند. 

پکن و ریاض با امضای موافقت‌نامه‌هایی برای هم افزایی چشم‌انداز 2030 عربستان با همکاری ابتکار یک کمربند -یک جاده اعلام کرده اند که برای تحقق این اهداف همراه و پیشقدم خواهند بود. چین به عنوان یک سرمایه گذار بزرگ خارجی وارد منطقه شده و با سرمایه گذاری در بنادر و سایر زیرساخت ها به تأمین مسیرهای تجاری پکن به آفریقا و اروپا کمک می کند. عربستان در سال 2022، با میانگین معاملات 5.5 میلیارد دلاری بزرگترین دریافت کننده سرمایه گذاری های چینی در BRI بوده است. 21 کشور عربی اکنون بخشی از ابتکار یک جاده- یک کمربند هستند. امارات متحده عربی و عربستان سعودی به عنوان مقصد برتر براساس حجم پروژه های ساختمانی چینی تحت این ابتکار قرار دارند. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس برای چین بازارهایی برای انواع کالا، قراردادهای ساخت و ساز و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، تولید و اقتصادهای دیجیتال فراهم می‌کنند که در راستای اهداف طرح یک جاده- یک کمربند هستند. 

سوم ترتیبات امنیتی- دفاعی اگر چه بیانیه مشترک عربستان و چین به همکاری‌های دفاعی جدیدی اشاره نکرده، اما دو طرف بر عزم خود برای تقویت همکاری و هماهنگی در زمینه‌های مختلف دفاعی از جمله تبادل اطلاعات در مورد مبارزه با تروریسم تاکید داشته اند. با کمتر شدن حضور ایالات متحده در خاورمیانه طی سال‌های اخیر، پکن از فرصتی بی‌نظیر برای گسترش نفوذ خود در منطقه استفاده کرده است. دکترین باراک اوباما، رئیس جمهور ایالات متحده در سپردن سرنوشت کشورهای خاورمیانه به دست ملتهای آن و متعاقبا کمرنگ شدن حضور واشنگتن در منطقه، همچنین حمایت از قیام های دموکراسی خواهانه بهار عربی که از اواخر سال 2010 آغاز شد، تلنگری بود تا ریاض نتواند حمایت واشنگتن را بدیهی بداند. از آن جایی که کشورهای حوزه خلیج فارس فاقد توانایی های نظامی برای دفاع از خود هستند، چین می تواند یک شریک استراتژیک بالقوه در وضعیت عقب نشینی ایالات متحده از منطقه باشد. 

کاخ سفید در واکنش به سفر شی جین پینگ به عربستان با بیان این که ریاض متحد حیاتی ایالات متحده است، هشدار داد که تلاش پکن برای گسترش نفوذ در سراسر جهان برای نظم بین المللی مناسب نیست. ایالات متحده در دسامبر 2021، نیز ادعا کرده بود که چین به عربستان سعودی در توسعه موشک های بالستیک کمک می کند و با واهمه از مشارکت نزدیک تر سعودی ها با پکن آن را تهدید رو به رشد چین قلمداد کرده و واشنگتن را قدرت اصلی خارجی در خاورمیانه عنوان کرده بود.

دفاع هوایی مورد توجه ترین سخت افزار نظامی کشورهای عربی خلیج فارس است زیرا آنها با تهدید موشک ها و پهپادهای ایران مواجه هستند. عربستان سعودی با نگرانی از ایران با توانایی حمله به تأسیسات نفتی عربستان یا نفتکش‌ها در تنگه هرمز به همراه افزایش خطر تشدید درگیری و اختلال در ترافیک نفتی در خلیج فارس مشتاق خرید موشک‌های بالستیک برای بازدارندگی رقبای خود است. چین در یک اقدام جانبدارانه از کشورهای عرب منطقه و برای نشان دادن جدیت در روابط نزدیکتر با آن ها در بیانیه پایانی اجلاس به طور مشخص در چهار مورد به ایران اشاره کرده بود. در این بیانیه از ایران خواسته شد تا در همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، با کشورهای منطقه درباره پرونده هسته‌ای و فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده خود گفت‌وگو کرده و اصل عدم مداخله در امور دیگران را رعایت نماید و به لزوم جلوگیری از تکثیر پهپادها توسط ایران بدون محکوم کردن استفاده از آنها توسط روسیه اشاره کرد. همچنین برای همسویی بیشتر با اعراب منطقه موضوع جزایر سه گانه را که مورد اختلاف ارضی میان امارات متحده عربی و ایران است، مطرح کرد. با توجه به قرارداد 25 ساله ایران و چین و باز شدن سرکنسولگری چین در بندرعباس می توان آن را تلاش هایی برای پل زدن بین دیدگاه ایران و اعراب خلیج فارس قلمداد کرد. شکل گیری هر گونه صف‌بندی‌ ژئوپلیتیکی جدید می تواند با تأثیرات جهانی بزرگ همراه باشد.

دیدار شی از عربستان نمونه ای از یک استراتژی بزرگتر است که چگونه چین می تواند مانع از کشیده شدن کشورهای عرب تنها به یک سو و فقط به سوی ایالات متحده شود و چگونه نقش واشنگتن را به عنوان یک قدرت برتر در منطقه از بین می برد. در چنین شرایطی عربستان و دیگر رهبران عرب منطقه خود را در موقعیتی می بینند که می توانند تا حدی با ایالات متحده و چین علیه یکدیگر بازی کنند و در حالی که هنوز به شدت برای نیازهای امنیت ملی و فروش تسلیحات به ایالات متحده اتکا دارند، از این رقابت در جهت منافع ملی خود استفاده کنند. 

در آینده قابل پیش‌بینی، نقش چین در خاورمیانه و خلیج فارس پر رنگ خواهد بود زیرا پکن برای دسترسی امن به منابع انرژی به دنبال نفوذ سیاسی در کشورهای تولید کننده انرژی است و به دنبال فرصت هایی برای مشارکت های اقتصادی و ارائه قدرت نظامی بیشتر همچنان در خاورمیانه به بازیگری ادامه خواهد داد. 

هوا چون یینگ، سخنگوی وزارت امور خارجه چین پس از دیدار شی جین پینگ با بایدن در اجلاس جی بیست در توییتر نوشت: دنیا به اندازه‌ای بزرگ است که ایالات متحده و چین بتوانند خودشان را توسعه دهند و با هم پیشرفت کنند.