ایران، عربستان، روسیه، امریکا و منطقه ای که در حال تغییر است

نویسنده: مروان بشاره  

دیپلماسی ایرانی: با حاکم شدن نوع تازه ای از جنگ سرد بر روابط ایالات متحده آمریکا و روسیه پس از حمله به اوکراین، بازیگران اصلی خاورمیانه با حفظ فاصله، از جانبداری خودداری می‌کنند و این نشان می دهد که ائتلاف های فوق راهبردی که منطقه و جهان را در خلال جنگ سرد  قطبی کرده بود، در حال تبدیل شدن به نوع ترکیبی، سیال، عملگرا و غیرقابل پیش بینی است. در خلال جنگ سرد قدیم، خاورمیانه با مداخله خارجی بیشتر و درگیری‌های مکرر مواجه بود .

دوران پسا جنگ سرد برای خاورمیانه سخت تر بود و در ۲۰ سال گذشته، مرگبارترین درگیری های جهان در آن روی داد، ولی با فروکش کردن جنگ در سوریه، یمن و لیبی و بروز ضعف و خستگی در قدرت های منطقه ای و جهانی، اکنون محیط ژئوپلیتیک تازه ای در حال شکل گیری است. این پویش تازه در اجلاس اخیر سران آمریکا و عرب در جده و نشست سه جانبه روسیه، ایران و ترکیه در تهران به وضوح نشان داده شد.

نشست چندی پیش در جده، اختلاف و بی اعتمادی میان امریکا و شرکا و موکلان آن در خاورمیانه را آشکار کرد. جو بایدن، رئیس جمهوری ایالات متحده امریکا تلاش کرد تا آنها را به افزایش تولید نفت و توقف همکاری ها با مسکو متقاعد کند که بی فایده بود. عربستان در دهه ۱۹۸۰ و خلال در جنگ سرد، در کنار واشنگتن قرار گرفت، به بیرون راندن نیروهای شوروی از افغانستان کمک کرد و قیمت نفت را تحت فشار آمریکا پایین آورد.

در اولین سفر بایدن به منطقه، ریاض و قاهره با توجه به عقب نشینی تحقیرآمیز امریکا از عراق و افغانستان و رفتار نامتعادل آن در دو دهه گذشته، فرمایشات امریکا را رد کردند و حتی صلاحیت راهبردی و قدرت آن را زیر سوال بردند.

افول نسبی آمریکا، در بحبوحه ظهور چین و احیای مجدد روسیه، متحدانش را بر آن داشته است تا روابط خارجی ترکیبی و غیر انحصاری را تنها بر اساس منافع ملی خود دنبال کنند.

اسرائیل که نزدیکترین متحد منطقه ای واشنگتن و اولین مقصد بایدن بود، از پذیرفتن خواسته های آمریکا نه تنها در مورد روسیه، بلکه ایران و فلسطین خودداری کرد.

ترکیه نیز مانند اسرائیل، عربستان و متحدان منطقه ای آن، مدتی است که ترکیبی شده و در اجلاس سه جانبه تهران، به توافقات تازه ای با دشمنان راهبردی واشنگتن دست یافته است  .

ایران نیز مانند ترکیه، اسرائیل و عربستان سعودی، در تلاش است تا روابط ترکیبی را دنبال کند، با چین و روسیه متحد شود، مشتاق همکاری با اروپا بماند و بر مذاکره برای بازگشت به توافق هسته‌ای با امریکا پافشاری کند. روسیه برای مقابله با نفوذ آمریکا و ترکیه در سوریه، هرچه بیشتر به ایران وابسته شده است.

در همین حال، این بازیگران مهم خاورمیانه به دنبال روابط ترکیبی در داخل منطقه و همچنین فراتر از آن هستند. ایران و عربستان در مذاکرات مستقیم دیپلماتیک با هدف کاهش تنش ها در خلیج فارس و نقاط حساس منطقه مانند یمن، عراق، سوریه و لبنان مشارکت دارند. 

پویشی مشابه بین امارات و ایران به وجود آمده است. امارات روابط خود را با حکومت بشار اسد عادی کرده و در عین حال روابط دیپلماتیک، امنیتی و راهبردی را با دشمن سرسخت ایران، یعنی اسرائیل برقرار کرده است. پویش ترکیبی ژئوپلیتیکی تازه هیچ شباهتی به دوقطبی سفت و سخت چند ده ساله قدیم ندارد .

همه این ها این پرسش  را مطرح می کنند که آیا تغییر از روابط افراطی  به روابط ترکیبی ثبات را به همراه خواهد داشت؟ در واقع ممکن است بی‌ثباتی بین‌المللی و درون ملی را برای مدتی کاهش دهد، اما تا زمانی که بازیگران منطقه‌ای از این پنجره برای رسیدگی به مسائل فوری عدالت و حقوق بشر استفاده نکنند، انتظار بی‌ثباتی و خشونت بیشتری را داشته باشید.

منبع: الجزیره / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11