گشایش پنجره های دوستی میان ارمنستان و ترکیه

نویسندگان: اولسیا وارتانیان، نیگار گوکسل و زائور شیریو

دیپلماسی ایرانی:

حرف اصلی: آغاز گفت و گوهای مستقیم بین ترکیه و ارمنستان شاید بزرگترین نوید برقراری روابط دیپلماتیک بین دو کشور باشد. این روند می تواند به باز شدن مرزهای مشترک بین کشورها منجر شود و تجارت و امنیت بیشتری را برای منطقه به ارمغان بیاورد.

سوال اصلی: اهمیت نشست 14 ژانویه میان  ترکیه و ارمنستان در مسکو چیست؟

استدلال اصلی: نویسندگان بر اساس اینکه  ترکیه و ارمنستان در 14 ژانویه در مسکو در مورد عادی سازی روابط دو کشور گفت وگو داشتند، به بررسی تاریخچه و پیش بینی آینده روابط دو کشور پرداخته و به اهمیت این نشست در این مقاله اشاره کرده اند.

نشست 14 ژانویه بیش از یک سال پس از آتش بس با میانجیگری روسیه بین آذربایجان و ارمنستان برای پایان دادن به جنگ میان دو کشور، برگزار می شود. هم اعلام مذاکرات و هم انتصاب فرستادگان ویژه نشان می دهد که دو طرف در مورد احتمال عادی سازی روابط جدی هستند. مذاکره کننده ترکیه سردار قلیچ، همتای او از ارمنستان روبن روبینیان است.

تاریخچه روابط: دولت های ترکیه و ارمنستان هرگز روابط رسمی نداشته اند. رابطه آنها با کشتار 1915 و آواره شدن اجباری حدود 1.5 میلیون ارمنی که در آن زمان در امپراتوری عثمانی زندگی می کردند، تیره شده بود. ارمنستان این کشتار را نسل کشی می دانست اما ترکیه هم با ارقام اعلام شده توسط ایروان و هم توصیف آن از کشتارها به عنوان نسل کشی مخالف بود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی گفت وگوی دو کشور در سال 1990 آغاز شد و به پیش نویس توافق اوایل آوریل 1993 منجر شد اما ترکیه به دلیل تصرف سرزمین‌های آذربایجان در نزدیکی قره باغ توسط نیروهای ارمنی، از ادامه گفتگوها عقب نشینی کرد. گفت وگوی دوم با میانجیگری سوئیس در2007 آغاز شد که در اکتبر 2009 به امضای توافقنامه هایی میان دو کشور برای باز کردن مرزها و برقراری روابط دیپلماتیک منجر شد، اما طرفین هرگز توافق‌نامه‌ها را تصویب یا اجرا نکردند.

موضع ارمنستان: پس از جنگ میان آذربایجان و ارمنستان انزوای ارمنستان این کشور را از پروژه‌های بزرگ انرژی و حمل‌ونقل در قفقاز جنوبی محروم کرده است. به دلیل بسته بودن مرزهای ترکیه و آذربایجان، ارمنستان به استفاده از مسیرهای تجاری کوهستانی طولانی تر و پرهزینه تر از طریق گرجستان و ایران مجبور شده است. باز شدن مرز ارمنستان با ترکیه مسیر مستقیمی را برای تجارت ارمنستان از طریق بنادر دریای سیاه ترکیه ایجاد می کند. درعین حال امکان فروش محصولات ارمنستانی و کالاهای کشاورزی در ترکیه را نیز فراهم می کند و از طرفی به کالاهای ترکیه مانند مصالح ساختمانی اجازه می دهد تا با واردات اغلب گرانتر روسیه در ارمنستان رقابت کنند. در واقع، دلایل اقتصادی محکمی برای ترکیه و ارمنستان وجود دارد که خواهان تجارت آزاد دوجانبه هستند.

موضع باکو: که مدت‌ها بزرگترین مانع را برای نزدیکی ترکیه و ارمنستان ایجاد کرده بود، پس از پیروزی در جنگ قره باغ به طرز چشمگیری تغییر کرده است. جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه آذربایجان در 27 دسامبر گفت که آذربایجان کاملاً از تلاش مجدد ارمنستان و ترکیه برای حل و فصل روابط حمایت می کند. باکو به دنبال تامین یک مسیر ترانزیتی جدید است که آذربایجان و منطقه نخجوان را از طریق ارمنستان به هم متصل می کند و از طرفی امیدوار است که در ازای یک موضع سازنده در مورد مذاکرات، بتواند ایالات متحده را متقاعد کند که قانونی را که کمک مستقیم ایالات متحده به آذربایجان را ممنوع می کند، لغو کند. با این حال، باید دید که اهداف سیاست خارجی آذربایجان تا چه اندازه وارد مذاکرات ترکیه و ارمنستان خواهد شد.

موضع ترکیه: ترکیه نیز به نوبه خود به دنبال افزایش نفوذ منطقه ای خود از طریق حمل و نقل و ارتباطات تجاری بیشتر است که به نفع اقتصاد این کشور است. این کشور همچنین امیدوار است که گسترش این پیوندها پتانسیل تنش در قفقاز را به حداقل برساند. به این ترتیب، آنکارا عادی‌سازی با ارمنستان را نه به عنوان یک هدف، بلکه به عنوان عنصری از تحول منطقه‌ای بزرگ‌تر می‌بیند که امیدوار است آن را تسهیل و نقشی مسلط در آن ایفا کند.

واکنش سایر بازیگران: بسیاری از بازیگران از پایان انزوای ارمنستان، که در تقاطع مسیرهای تجاری کلیدی و ترانزیت نفت و گاز از آسیای مرکزی و روسیه به ترکیه و اروپا قرار دارد، سود اقتصادی خواهند برد. از واشنگتن تا مسکو و پایتخت‌های اروپایی نیز بر این باورند که افزایش ارتباطات تجاری و حمل‌ونقل به وابستگی‌های متقابل بیشتر و ثبات بیشتر در منطقه منجر می‌شود.

در ماه اکتبر، رئیس جمهوری جو بایدن در نشستی در رم از رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه خواست تا روابط با ارمنستان را عادی کند. فرانسه و سایر اعضای اتحادیه اروپا نیز به صراحت گفته اند که اگر مذاکرات به جلو پیش برود، آنها می توانند پشتیبانی فنی برای بازسازی تجارت و ارتباطات حمل و نقل ارائه دهند. روسیه که پیشنهاد میانجیگری در مذاکرات را داده است، قویا از بازگشایی ارتباطات حمل و نقل و تجاری در منطقه حمایت می کند و همچنین به دنبال راه هایی برای سبک کردن باری است که به عنوان تامین کننده امنیت در قفقاز جنوبی بر دوش می کشد. از طرفی در مسکو نگرانی چندانی وجود ندارد که توافق ممکن است ترکیه را به نحوی توانمند کند که نفوذ خود را در منطقه جابه جا کند. گرجستان و ایران، به ویژه، نسبت به تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه که می تواند بر منافع اقتصادی و استراتژیک آنها از وضعیت موجود تأثیر بگذارد، محتاط هستند. در حالی که مسدود شدن تجارت شرق و غرب به ارمنستان، مسیر شمالی از طریق گرجستان، کریدور اصلی ترانزیتی بوده که آذربایجان را به ترکیه، ارمنستان و روسیه متصل می کند. در همین حال، ایران مسیرهای حیاتی برای کالاهای ترکیه برای رسیدن به آذربایجان و آسیای میانه و همچنین تنها پل زمینی بین آذربایجان و منطقه نخجوان است.

آینده روابط: این که آنکارا و ایروان پس از دهه ها تلاش برای محکوم کردن همدیگر، گفت وگوهای مستقیم را در مسکو آغاز کرده اند، می تواند نشانه خوبی باشد اما برای جلوگیری از قطع شدن مذاکرات جدید، به تلاشی هماهنگ نیاز است. یکی از راه‌های مهم این است که مذاکره‌کنندگان تا حد امکان از طرح موضوعات بحث برانگیز مربوط به قره‌باغ به عنوان بخشی از گفت وگوی خود در مورد عادی‌سازی روابط خودداری کنند. همانطور که این درگیری مذاکرات را در اوایل دهه 1990 و 2009 از مسیر خارج کرد، ممکن است دوباره این کار را انجام دهد.

در نهایت می توان گفت: سومین تلاش در چند دهه اخیر برای برقراری روابط فرصتی مهم برای ترکیه، ارمنستان و کل منطقه است. تصمیم ارمنستان در دسامبر برای لغو تحریم واردات ترکیه و تصمیم مشترک دولت ها برای ازسرگیری پروازهای چارتر بین استانبول و ایروان سیگنال های مهمی هستند اما برای بازسازی اعتماد بین طرفین، نیاز به اقدامات بیشتری خواهد بود.

منبع: کرایزیز گروپ (گروه بحران) / تهیه کننده: نیلوفر جعفری