برداشت ها و نگرانی های ایران از تنش مرزی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان

نویسنده: ولی کالجی، دکتری مطالعات منطقه ای از دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و پژوهشگر ارشد مسائل آسیای مرکزی و قفقاز 

این یادداشت در والدی کلاب منتشر شده است.

دیپلماسی ایرانی: در نتیجه جنگ دوم قره باغ، دو تحول مهم مرزی در منطقه قفقاز روی داد. تحول اول در مرز مشترک ایران با جمهوری آذربایجان بود که با بازگشت مناطق جبرائیل، فیضولی و زنگیلان در جنوب منطقه ناگورنو- قره باغ به حاکمیت جمهوری آذربایجان، 132 کیلومتر از مرز مشترک ایران با این کشور پس از سه دهه تکمیل شد و رسمیت یافت. دومین تحول مرزی نیز در مرز مشترک جمهوری آذربایجان و ارمنستان روی داد و با بازگشت مناطق زنگیلان، قبادلی، لاچین و کلبیجر در سمت غرب و جنوب غربی منطقه ناگورنو- قره باغ به حاکمیت جمهوری آذربایجان، مرزهای این کشور نیز با ارمنستان پس از سه دهه تکمیل شد و رسمیت یافت. در چنین شرایطی، عدم تعیین حدود و میله گذاری مرزهای جدید و نیز اختلافات جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر نحوه تفسیر و اجرای بند نهم موافقتنامه آتش بس قره باغ موجب شد تنش های متعدد مرزی بین دو کشور طی یک سال گذشته روی دهد. 

در این بین، ایران چگونه به این تنش های مرزی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان نگاه می کند؟ برداشت ها و نگرانی های ایران در این زمینه چیست؟ 

نخستین برداشت و نگرانی ایران، «قطع ارتباط ترانزیتی ایران از طریق ارمنستان است». حوادث مسیر ترانزیتی گوریس – گاپان در تابستان 2021 نشان داد که تنش های مرزی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان به طور مستقیم بر مسیرهای ترانزیتی ایران در منطقه قفقاز تاثیر می گذارد. اقدام ایران برای تعریف جاده جایگزین تاتو در ارمنستان و نیز تعریف شش مسیر دریایی جدید در دریای خزر، به روشنی گویای نگرانی تهران از پیامدهای منفی این تنش ها بر مسیرهای ترانزیتی ایران در منطقه قفقاز است. 

برداشت و نگرانی دوم ایران، «تهدید و انسداد مرز زمینی مشترک 38 کیلومتری ایران و ارمنستان در نتیجه اجرای کریدور زنگه زور مورد نظر جمهوری آذربایجان است». تفسیر حداکثری و موسًع طرف آذری از این کریدور یا دالان در مقابل تفسیر حداقلی و مضیق طرف ارمنی از مسیر ارتباطی و دسترسی موجب شده است مرزهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان بارها در معرض تنش و تهدید قرار بگیرد. به ویژه که الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان بارها تهدید به اقدام نظامی برای بازگشایی کریدور زنگه زور کرده است. 

در چنین شرایطی، برداشت و نگرانی تهران این است که پس از جنگ دوم قره باغ که در مجاورت مرزهای شمال غربی ایران روی داد، جنگ دیگری بین دو کشور روی دهد. از این رو، تهران تهدید مرز مشترک ایران و ارمنستان را به منزله تهدیدی علیه امنیت ملی خود می بیند. 

هرچند ایران مخالفتی با دسترسی و ارتباط بین جمهوری آذربایجان و نخجوان ندارد و طی سه دهه گذشته، ایران مسیر عبور شهروندان و خودروهای بین این دو بخش بوده است. آنچه ایران مخالف است، تهدید به زور و جنگ و انسداد و قطع مرز زمینی مشترک ایران و ارمنستان است. 

برداشت و نگرانی سوم ایران، «تغییر موازانه قوا در منطقه قفقاز» است. در این راستا، ایران این تحولات و تنش های مرزی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان را در یک «تصویر بزرگ» تر مورد ارزیابی می دهد که در آن ترکیه، اسرائیل و آمریکا نقش بسیار مهمی ایفا می کنند و در چارچوب این تصویر کلان، کریدور زنگه زور بخشی از مسیر ترانزیتی و عبوری ترکیه به عنوان عضو پیمان ناتو به منطقه قفقاز و دریای خزر در مجاورت مرزهای شمال غربی ایران نگریسته می شود. 

چهارمین برداشت و نگرانی ایران نیز «حضور نیروهای تکفیری، تروریستی و نیابتی» است که با تشدید تنش های مرزی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان می تواند موجب وقوع یک «جنگ نیاتی توسط نیروهای نیابتی» در مجاورت مرزهای شمال غربی ایران شود. 

مجموع این چهار برداشت و نگرانی بود که نیروهای مسلح ایران را به برگزاری بزرگ ترین رزمایش نظامی ایران پس از فروپاشی شوروی در مجاورت مرزهای شمال غربی در ماه های سپتامبر و اکتبر 2021 میلادی وا داشت. 

در واقع، نوع برداشت و نگرانی های ایران به تنش های مرزی ارمنستان و جمهوری آذربایجان بسیار متفاوت از نگرش روسیه، گرجستان و ترکیه است و تهران در سطحی به مراتب بالاتر و متفاوت تر به این تحولات نگاه می کند. 

اما برای کاهش نگرانی های ایران چه باید کرد؟ 

نخست این که ایران باید به طور مداوم و منظم از نتایج مذاکرات «کمیسیون مشترک مرزی سوچی» بین ارمنستان، جمهوری آذربایجان و روسیه آگاهی پیدا کند. 

دوم این که، باید «موافقتنامه تکمیلی  بند نهم آتش بس قره باغ» تهیه و امضاء شود تا به ابهامات و تفسیرهای متفاوت طرف های ارمنی و آذری در رابطه با نحوه دسترسی جمهوری آذربایجان به منطقه برونگان نخجوان از جمله داخلی یا بین المللی بودن این مسیر، نظامی یا غیر نظامی بودن آن و نیز مالکیت آن پایان داده شود. 

سوم این که مذاکرات فرمت 3+3 که نخستین اجلاس آن بدون حضور گرجستان در 10 دسامبر 2021 در قالب فرمت 2+3 برگزار شد، گام مثبت و رو به جلویی است که باید ادامه پیدا کند تا در چارچوب آن بتوان موضوعات مهمی چون اختلافات و تنش های مرزی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان، دالان زنگه زور و اختلافات در تفسیر بند نهم موافقنامه آتش بس قره باغ را نیز مطرح نمود که تحقق آن می تواند موجب کاهش نگرانی های امنیتی تهران در مجاورت مرزهای شمال غربی ایران شود.

منبع: والدای کلاب / تحریریه دیپلماسی ایرانی