ریشه‌ها و پیامدهای آن برای ایران
پانترکیسم و رویای اتصال سرزمینی در قفقاز
نویسنده: جعفر خاشع، مدیر عامل بنیاد مطالعات قفقاز
دیپلماسی ایرانی: بحث به اصطلاح کریدور زنگه‌زور (مسیر اتصال خاک اصلی جمهوری آذربایجان به نخجوان از جنوب ارمنستان) در واقع در ظاهر امر به استناد توافق نامه آتش بس 9 نوامبر 2020 که بعد از جنگ دوم قراباغ یا همان جنگ 44 روزه در پاییز 1399 بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان با میانجیگری روسیه منعقد شد و توسط الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر جمهوری ارمنستان و ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه امضا شد، بر می‌گردد. البته کریدور تفسیری است که ترکیه و جمهوری آذربایجان از بند 9 این توافقنامه دارند. طبق بند 9 (1) این توافقنامه بر رفع انسداد مسیرهای مواصلاتی در منطقه اشاره شده است و اصلا صحبتی در مورد به اصطلاح عبور کریدوری از جنوب ارمنستان در توافقنامه نشده است. تفسیر غیررسمی ارمنستان از بند 9 توافقنامه هم به این صورت است که آنها از عبور بی‌ضرر جمهوری آذربایجان از خاک ارمنستان مخالفتی ندارند به شرطی که طبق توافقنامه آتش بس این ارتباط بین جمهوری آذربایجان و نخجوان (بخش برونگان جمهوری آذربایجان) از طریق خاک ارمنستان حاکمیت این کشور بر بخشی از سرزمین هاییش را از بین نبرد. رویکرد روسیه نیز در این موضوع حایز اهمیت است. روسیه به عنوان طرفی که این توافقنامه آتش‌بس را امضا کرده است از رفع انسداد مسیرهای مواصلاتی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان و نخجوان حمایت می‌کند. با گنجاندن اینکه نیروهای مرزبانی روسیه با استقرار در جنوب ارمنستان مسئول تامین امنیت راه ارتباطی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان هستند در حقیقت بر کنترل و هدایت روندهای قفقاز طبق منافع خود قدم برداشتند. علاوه بر این مواردی که در توافقنامه آتش بس آمده و نشان از حمایت روسیه از بازگشایی مسیرهای مواصلاتی بین جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق خاک ارمنستان دارد.
در نگاه تحلیلی هم میتوان منافعی برای این اقدامات روسیه متصور بود. در حقیقت با بازگشایی این مسیر روسیه نیز از طریق زمینی به ارمنستان متصل خواهد شد. روسیه در نزدیکی مرزهای ارمنستان با ترکیه (عضو ناتو) پایگاه نظامی دارد تحولات یک سال اخیر نشان داد که این پایگاه بیشتر در راستای منافع روسیه است و نه حمایت از ارمنستان. بنابراین ارتباط زمینی روسیه با ارمنستان از مسیری کم دردسر تر از مسیر قبلی که از گرجستان بود، مطلوب روسیه است. از طرف دیگر ارتباط ترکیه با جمهوری آذربایجان از مسیر گرجستان، خارج از کنترل روسیه است. اگر به جای گرجستان این ارتباط از خاک ارمنستان باشد و با توجه به حضور و تامین امنیت این مسیر توسط نیروهای روسی این ارتباط در کنترل و نظارت روسیه خواهد بود بنابراین ارتباط بین ترکیه و جمهوری آذربایجان از طریق مسیر جنوب ارمنستان به جای گرجستان مطلوب روسیه است. هر چند حتی با ایجاد مسیر ارتباطی جدید باز مسیر گرجستان به عنوان یک گزینه اولویت دار ترانزیتی برای ترکیه و جمهوری آذربایجان باقی خواهد ماند مگر اینکه سناریوی مطبوب ترکیه و جمهوری آذربایجان که اتصال سرزمینی است محقق شود.
قبل از این در طول سالهای گذشته بعد از فروپاشی شوروی ارتباط جمهوری آذربایجان با نخجوان از طریق خاک جمهوری اسلامی بدون کوچکترین مشکل و با کمترین هزینه انجام می‌شد و در حقیقت ایجاد خط ارتباطی جدید بین جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق جنوب ارمنستان به لحاظ اقتصادی از هیچ منطق محکمی برخوردار نیست. (البته ناگفته نماند بسیاری از کالاهای مورد نیاز مردم نخجوان به صورت مستقیم از طریق شهرهای مرزی ایران تامین می‌شود. روزانه شاهد سفرهای متعدد مردم نخجوان به شهرهای ایران و تامین و خرید مایحتاج خود از ایران هستیم که این مساله بعد از کاهش ارزش پول ایران چندین برابر شده است) بنابراین با بررسی همه این موارد به این نتیجه می‌رسیم که هدف جمهوری آذربایجان و ترکیه در حقیقت رفع نیازها و تامین مایحتاج مردم نخجوان نیست بلکه اهداف پشت پرده این اقدامات سیاسی و مانورهای نظامی چیز دیگری است که در چند سطح تحلیل می توان به آن ها اشاره کرد.
در سطح تحلیل منطقه‌ای باید به نقش ترکیه در این تحولات نگریست. ترکیه به پشتوانه مرز باریکی که با نخجوان دارد درصدد است از فرصت پیش امده در منطقه قفقاز برای اتصال زمینی به جمهوری آذربایجان و دریای خزر و آسیای مرکزی نهایت استفاده را ببرد. شایان ذکر است که ترکیه هم اکنون بدون کوچکترین مشکلی از طریق خاک جمهوری اسلامی ایران و گرجستان به جمهوری آذربایجان ارتباط دارد. خط آهن باکو-تفلیس-قارص که سرمایه‌گذاری‌های هنگفت سیاسی و اقتصادی بر روی آن انجام می‌شد ارتباط ریلی بین ترکیه و گرجستان و جمهوری آذربایجان را برقرار کرده و در حال استفاده از این مسیر (2) هستند. بنابراین ترکیه هم مشکلی در ارتباط با جمهوری آذربایجان و ترانزیت کالا و غیره با جمهوری آذربایجان ندارد. پس هدف از این همه اقدامات، اقتصادی نیست بلکه اهداف ژئوپلیتیک کلان مد نظر ترکیه از به اصطلاح کریدور جنوب ارمنستان دنبال می‌شود.
در سطح تحلیل بین‌المللی باید به نقش آمریکا در این خصوص توجه کنیم. سیاست خارجی دموکرات‌ها معمولا عمل و اقدام به صورت غیر مستقیم و پیگیری اهداف خود با تکیه بر متحدین منطقه‌ای است. در همین چارچوب اقدام جمهوری آذربایجان و ترکیه با حمایت و پشتیبانی آمریکا در حال انجام است. برای پی بردن به اهداف آمریکا در قفقاز جنوبی و مناقشه قراباغ به پیشینه طرح‌های آمریکایی در خصوص حل مناقشه قراباغ باید توجه کرد.
بعد از بروز تنش و جنگ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر قراباغ پس از فروپاشی شوروی هر یکی از کنشگران منطقه‌ای و بین‌المللی در راستای اهداف و منافع ایجابی و سلبی خود در پی پیشبرد طرح‌های حل و فصل این بحران بودند. در حقیقت حل بحران بهانه‌ای برای پیگیری اهداف سیاست خارجی هر یک از این کنشگران بود. در این میان یکی از طرح‌هایی که آمریکایی‌ها مطرح و پیگیری می‌کردند پیشنهاد پاول گوبل (3) (Paul Goble) مشاور سابق وزارت امور خارجه آمریکا بود که به عنوان طرح گوبل (4) یا طرح معاوضه سرزمینی برای حل بحران قراباغ شناخته می‌شود. مطابق این طرح سرزمینهای جنوب ارمنستان (به اصطلاح کریدور زنگه زور که امروزه مطرح می‌شود) در مرز با ایران به جمهوری آذربایجان واگذار می‌شد تا خاک اصلی این کشور به نخجوان وصل شود و در مقابل قراباغ (مطابق نقشه‌های دوران شوروی) به ارمنستان واگذار می‌شد. از بین همه طرح‌های مطرح شده برای حل بحران قره باغ این طرح ضد ایرانی‌ترین طرح ممکن بود چرا که ارتباط زمینی بین ایران و ارمنستان را قطع می‌کرد و به تبع آن ارتباط ایران با دریای سیاه و اروپا را به اراده جمهوری آذربایجان متکی می‌کرد. این طرح بنا به مخالفت‌هایی که در آن زمان رخ داد، عقیم ماند. ولی در ماههای اخیر دوباره به دلیل بی‌ثباتی و نامشخص و مبهم ماندن وضعیت قراباغ و زمینه چینی‌های قبلی در چارچوب توافقنامه آتش‌بس این طرح در دستور کار قرار گرفته است. طرح در خارج از منطقه نوشته شده و توسط کنشگران منطقه‌ای از جمله جمهوری آذربایجان و ترکیه در حال اجرا بود که موضع گیری سیاسی و عملی جمهوری اسلامی ایران دوباره آن را عقیم گذاشت. هدف همه این جنجال‌های چند ماه اخیر چیزی نیست جز اجرای این طرح و اتصال سرزمینی جمهوری آذربایجان به نخجوان و ترکیه. در واقع هدف از مطرح کردن به اصطلاح کریدور زنگه زور (مغری) اعمال حاکمیت بر جنوب ارمنستان و قطع ارتباط ایران و ارمنستان و محروم کردن ایران از عواید ناشی از طرح های ترانزیتی، ارتباط زمینی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ارتباط با دریای سیاه است. در حقیقت یک هدف راهبردی و ژئوپلیتیک به کمک اتاق فکرهای آمریکایی و اسرائیلی و با اجرای ترکیه و جمهوری آذربایجان در حال اجرا بود.
در چارچوب اهداف فوق الذکر ترکیه و جمهوری آذربایجان قصد داشتند با حمله به استان سیونیک در جنوب ارمنستان و اشغال آن مرز ایران و ارمنستان را قطع کرده و جمهوری آذربایجان را به نخجوان و ترکیه وصل کنند. جمهوری آذربایجان در ماه های اخیر تحرکاتی داشته است که نشان میدهد آنها بر جنوب ارمنستان ادعای ارضی دارند. رئیس جمهور این کشور بارها در مصاحبه‌های خود اعلام کرده است «جنوب ارمنستان اراضی تاریخی ماست که در زمان شوری به ارمنستان داده‌اند اربتاط ما با نخجوان یا با مذاکره با به زور ایجاد خواهد شد» همچنین در هفته‌های اخیر آنها در اقدامی تهاجمی نام منطقه هم مرز با جنوب ارمنستان در خاک خود را زنگه‌زور شرقی تغییر دادند. این به معنای آن است که جنوب ارمنستان زنگه‌زور غربی است که باید به بخش شرقی الحاق شود. بهانه این اقدامات هم بند 9 توافق نامه آتش‌بس 9 نوامبر است. اما باید توجه داشت در این بند بر رفع انسداد مسیرهای مواصلاتی تاکید شده است. ترکیه و جمهوری آذربایجان این بند را به کریدوری به عرض 5 کیلومتر از خاک ارمنستان تفسیر می‌کنند. در حقیقت به بهانه ارتباط زمینی درصدد اعمال حاکمیت بر جنوب ارمنستان و انضمام آن به خاک خود هستند. ارمنستان با عبور بی ضرر جمهوری آذربایجان از جنوب این کشور و ارتباط با نخجوان ترکیه مخالف نیست ولی به شرطی که حاکمیت خود بر بخشی از خاکش را از دست ندهد.
سخن پایانی
در نهایت در جمع بندی بحث می توان گفت که ترکیه و جمهوری آذربایجان با حمایت و پشتیبانی آمریکا به بهانه ارتباط زمینی دنبال تصرف جنوب ارمنستان و اتصال سرزمینی هستند. ارمنستان با ایجاد مسیر ترانزیتی در خاک خود با اعمال حاکمیت بر این مسیر و درآمدزایی از ان موافق است.روسیه دنبال ایجاد مسیر ترانزیتی از جنوب ارمنستان با کنترل نیروهای مرزبانی روسی است.
برای جمهوری اسلامی ایران تحقق اهداف ترکیه و آذربایجان و آمریکا تهدید ژئوپلیتیکی است و خط قرمز است و در روزهای گذشته هم با اقدامات سیاسی و مانور نظامی نشان داد نمی‌تواند قطع ارتباط زمینی خود با ارمنستان و تغییر مرزهای بین‌المللی را بپذیرد. برای جمهوری اسلامی ایران تحقق اهداف روسیه و ارمنستان که ایجاد مسیر ارتباطی است ضررهای اقتصادی و سیاسی دارد. چرا که این مسیر جایگزین مسیر ایران در ارتباط بین جمهوری آذربایجان و نخجوان می‌شود. ولی اگر به بند 9 توافقنامه آتش بس که بر رفع انسداد کلیه مسیرهای مواصلاتی تاکید دارد عمل شود و مسیر ارتباطی ایران با ارمنستان از طریق نخجوان همانطور که در دوره شوروی برقرار بود باز شود ارتباط ایران با ایروان نزدیک‌تر و به صرفه‌تر خواهد شد ولی با توجه به تجربه چند روز گذشته و انسداد مسیر ارتباطی ایران و ارمنستان در جاده گاپان-گوریس و دستگیری راننده‌های ایرانی توسط جمهوری آذربایجان همچنین تجربه برخورد‌های آزاردهنده و هدف‌دار با کامیونی‌های ایرانی که قصد عبور از خاک جمهوری آذربایجان به مقصد روسیه هستند، نشان میدهد مسیر جمهوری آذربایجان برای جمهوری اسلامی ایران هیچ وقت مسیر اقتصادی و سیاسی مناسبی نبوده است. بنابراین در صورت تحقق اهداف ترکیه و جمهوری آذربایجان و آمریکا ایران ظرفیت های ژئوپلیتیکی‌اش در قفقاز را از دست خواهد داد در صورت تحقق اهداف روسیه و ارمنستان ایران ضررهای اقتصادی و سیاسی را متحمل خواهد شد.
----
1- کلیه فعالیت‌های اقتصادی و حمل و نقل در منطقه بلامانع است. جمهوری ارمنستان ایمنی ارتباطات حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را به منظور سازماندهی حرکت بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و بار در هر دو جهت تضمین می‌کند. کنترل حمل و نقل توسط ارگان‌های سرویس مرزی FSB روسیه انجام می‌شود. با توافق طرفین، ساخت زیرساخت‌های جدیدی که جمهوری خودمختار نخجوان را با مناطق آذربایجان پیوند میدهد، انجام می‌شود.
2- به گزارش خبرگزاری ترند جمهوری آذربایجان، تعداد کانتینرهای حمل شده توسط شبکه راه آهن «باکو، تفلیس و قارس» در بین ماههای ژانویه تا سپتامبر 2021 میلادی در مقایسه با همان دوره سال 2020 میلادی 84 درصد افزایش یافته است. بنا به گزارش سازمان راه آهن دولتی جمهوری آذربایجان تعداد کانتینرهای حمل شده توسط شبکه راه آهن «باکو، تفلیس و قارس» در بین ماههای ژانویه تا سپتامبر 2021 میلادی 17635 عدد رسیده است و این رقم در همان دوره سال 2020 میلادی 9598 بود و در نتیجه تعداد کانتینرهای حمل شده 84 درصد افزایش یافته است. شبکه راه آهن «باکو، تفلیس و قارس» بخشی از شبکه راه‌آهن "ترکیه، گرجستان، جمهوری آذربایجان، کشتی رانی دریای خزر، راه آهن آسیای میانه و چین است و در دو سمت شرق به غرب و غرب به شرق به صورت ترانزیت کالا و مسافر حمل می کند و از طریق ترکیه نیز به شبکه راه آهن اتحادیه اروپا متصل است.
3- مشاور سابق وزارت امور خارجه آمریکا به نام "پاول گوبل
4- طبق این طرح که در سال 1992 مطرح شد بخشی از جنوب ارمنستان به جمهوری آذربایجان واگذار می شد و بخشی از قراباغ (طبق نقشه‌های دوران شوروی) به ارمنستان واگذار می‌شد و مرز زمینی ایران و ارمنستان قطع می شد.
نظر شما :