دیپلماسی نخبگانی در ژاپن

نویسنده: مجید افشانی، پژوهشگر روابط بین‌الملل

دیپلماسی ایرانی: ژاپن چهارمین اقتصاد بزرگ دنیا در سال جاری میلادی با حدود 4.3 تریلیون دلار تولید ناخالص ملی است که در آن، بطور متوسط به ازای هر ژاپنی 35 هزار دلار کالا و خدمات تولید می‌شود. هشتمین صادرکننده‌ی، ششمین واردکننده و دارنده‌ی چهارمین بازار بزرگ بورس در جهان، مساحتی در حدود ایالت کالیفرنیای آمریکا و جمعیتی برابر با کشور اتیوپی دارد. 

این قدرت اقتصادی جهانی و عضو تأثیرگذار گروه هفت، با بیش از شش هزار کارمند و بودجه‌ای بیشتر از پنج میلیارد دلار دیپلماسی رسمی خود را از طریق 150 سفارتخانه و 100 کنسولگری و تعداد قابل توجهی نمایندگی نزد سازمان‌های بین‌المللی دنبال می‌کند. ژاپنی‌ها بسیاری از جایگاه‌های حرفه‌ای و مدیریتی سازمان‌های بین‌المللی را در اختیار دارند و دولت این کشور، دست‌یابی به هزار شغل در آژانس‌های مرتبط با سازمان ملل را در سال 2025 هدف‌گذاری نموده است. تا پایان سال 2023، ژاپنی‌ها 958 مقام را در این سازمان‌ها از آن خود کرده بودند. در همین سال وزارت امور خارجه این کشور با پرداخت یارانه از 109 پروژه توسعه‌ای، متعلق به 63 سازمان مردم نهاد ژاپنی در 39 کشور دنیا حمایت مالی کرده است. آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن از سال 1965 تا مارس 2024، بیش از 56 هزار ژاپنی را برای همکاری داوطلبانه در پروژه‌های خود به 99 کشور دنیا اعزام کرده است. جایکا باور دارد اعزام این داوطلبان سبب ایجاد اعتماد به ژاپن در عرصه‌ی جهانی می‌شود.

حمایت دولت ژاپن از سازمان‌های غیردولتی در دیپلماسی، محدود به پروژه‌های توسعه‌ای نمی‌شود و اندیشکده‌ها و نخبگان را نیز در بر می‌گیرد. وزارت امورخارجه ژاپن از سال 1957 همه ساله کتابچه‌ی راهنمای دیپلماتیک  یا همان کتاب آبی را که خلاصه‌ای از وضعیت بین‌المللی و فعالیت‌های دیپلماتیک ژاپن است، منتشر می‌کند. مطابق این اسناد از سال 2015 بخش مجزایی به نقش اندیشکده‌ها و کارشناسان غیردولتی در دیپلماسی اختصاص یافته است. در این بخش چهار کارکرد برای دیپلماسی نخبگانی ذکر شده است که عبارتند از: 

1. ارتقای درک عمومی از مسائل دیپلماتیک و امنیتی به شیوه‌ای که محدود به دیدگاه‌های رسمی دولت نباشد. 

2. ارائه کمک‌های فکری به نحوی که ایده‌هایی برای سیاست‌های دیپلماتیک و امنیتی تولید کند. 

3. شبکه‌سازی میان نخبگان جهانی 4. انتقال دیدگاه‌های ژاپن به سایر کشورها. 

ادراک حاکمیت ژاپن نسبت به اهمیت و ضرورت بهره‌مندی از این ابزاردر پیشبرد دیپلماسی، در اسناد مذکور مشهود است. مطابق سند 2025، دولتمردان ژاپن برگزاری نشست‌ها و ارائه تفسیرهای خبری برای عموم مردم توسط اندیشکده‌ها و متخصصان را به منظور عمق بخشیدن به ادراک عمومی از مسائل دیپلماتیک، امنیتی و دیدگاه‌های دولت ضروری می‌دانند و باور دارند که افزایش شناخت و درک عمومی از این طریق، می‌تواند اثربخشی دیپلماسی رسمی را افزایش دهد. علاوه بر این، آن‌ها معتقدند جمع‌آوری اطلاعات، ارائه تحلیل‌ها و توصیه‌های سیاستی با بهره‌گیری از تخصص و دیدگاه‌های متفاوت از دیدگاه‌های دولت، به بحث‌ها پیرامون مسائل و موضوعات سیاست خارجی در درون دولت نیز غنا می‌بخشد. تبادلات نخبگانی در سطح جهانی نیز از این نظر مهم هستند که دیدگاه و درک ژاپن از مسائل را در بین کشورها و مناطق مختلف جهان توسعه می‌دهد و به شکل‌دهی افکار عمومی در جامعه بین‌المللی کمک می‌کنند. 

به عنوان نمونه تنها در زمینه خلع سلاح هسته‌ای تا دسامبر 2024، 320 رابط ویژه از سازمان‌های مردم نهاد به 108 رویداد خارجی اعزام شدند و 787 رابط جوان نیز در 55 رویداد مشابه خارج از ژاپن، شرکت کردند. این سند تأکید دارد که با افزایش پیچیدگی و عدم قطعیت در جامعه بین‌المللی، نقش اندیشکده‌ها و کارشناسان غیردولتی در دیپلماسی به طور فزاینده‌ای اهمیت یافته است. 

در این زمینه، وزارت امور خارجه ژاپن علاوه بر تسهیلگری و حمایت معنوی، حداقل از سال 2013 یارانه‌هایی را برای حمایت از فعالیت‌های تحقیقاتی اندیشکده‌های ژاپنی در حوزه سیاست خارجی و امنیت ارائه می‌دهد تا ظرفیت‌های آنها را در جمع‌آوری، تجزیه، تحلیل و انتشار اطلاعات، ارائه پیشنهادات سیاستی و ارتقای بیشتر دیپلماسی جامع ژاپن تقویت کند. 

در سال مالی 2024، وزارت امور خارجه این کشور در قالب برنامه‌ای از سیزده کلان‌پروژه ذیل هفت اندیشکده و مؤسسه حمایت کرد که این طرح عملیاتی  به صورت مؤثری سبب شد پروپوزال‌های سیاستی متعددی به سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران در حوزه‌ی به‌شدت پویای سیاست خارجی و امنیت برسد. هم‌چنین تبادل نظر با اندیشکده‌ها و کارشناسان خارجی، از نقاط تاریک تحلیلی این تصمیم‌گیران در حوزه سیاست خارجی کاست. انتشار مقالات، تفسیرها و ارتباطات با رسانه‌ها توسط کارشناسان با فاصله از دولت، در کنار میزبانی از رویدادهای نخبگانی منجر به ایجاد مباحثات دلخواه دولت ژاپن در سطح بین‌المللی شد. علاوه بر این، وزارت امور خارجه در سال مالی 2017 نیز یک طرح پرداخت یارانه‌ای دیگری را راه‌اندازی کرد که هدف آن حمایت از فعالیت‌های پژوهشی و انتشار اطلاعات توسط اندیشکده‌های ژاپنی در حوزه‌های قلمروی سرزمینی، حاکمیت و تاریخ این کشور بوده است. در این طرح، مؤسسه‌ی امور بین‌الملل ژاپن که یک اندیشکده غیردولتی و غیرحزبی است فعالیت‌هایی مانند جمع‌آوری، سازماندهی و انتشار عمومی مطالب را با  برگزاری سمپوزیوم‌های آزاد در همکاری با اندیشکده‌های خارجی انجام داد، تا نتایج پژوهشی به نحو مؤثری در داخل و خارج از کشور انتشار یابد. 

ایران نیز مثل بسیاری از کشورها در رادار دیپلماسی نخبگانی سامورایی‌ها قرار دارد و به عنوان نمونه بنیاد صلح ساساکاوا در بودجه‌ی سال 2024 خود 35 میلیون ین به تقویت روابط دو جانبه اختصاص داده است. 

ژاپن ضرورت تبیین دیپلماسی در عرصه‌ی داخلی را از یاد نمی‌برد و به همین منظور و از طریق این طرح، در سال مالی 2024 برنامه‌های مشارکتی در دبیرستان‌های استان‌ هوکایدو و استان شیمانه انجام داد که در آن نسل جوان با مسائل قلمرو سرزمینی آشنا شدند. علاوه بر این، در قالب این طرح حمایتی، از محققان جوان آسیایی دعوت شد تا ضمن سفر به ژاپن در تعامل با پژوهشگران  ژاپنی به درک عمیق‌تری از مسائل مربوط به قلمرو، حاکمیت و تاریخ این کشور دست یابند و در نهایت شبکه‌های نخبگانی در خلال این رفت‌ و آمدها شکل بگیرد. شبکه‌های تأثیرگذاری که در آینده‌ی نزدیک در کشورهای خود، یا مشاور و تصمیم‌ساز و و یا سیاستمدار و تصمیم‌گیر می‌شوند و آنگاه بصورت ناخودآگاه همراستا با منافع ژاپن گام بر می‌دارند. به عبارت دیگر پیشبرد منافع ملی ژاپن از طریق بهره‌گیری از ابزار دیپلماسی نخبگانی حاصل می‌شود. محصولی که نتیجه‌ی درک صحیح حاکمیت، برنامه‌ریزی، سرمایه‌گذاری و صبر راهبردی است.