نشانه هایی آشکار از تنش زدایی و بهبود روابط ایران و عربستان

نویسنده: پارسا جعفری، کارشناس مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: با تحلیل و واکاوی مواضع اعلانی و اعمالی اخیر جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی می توان به خوبی به این نکته مهم پی برد که دشمنی های آشکاری که در طول سال های گذشته دیوار بلندی از بی‌اعتمادی بین دو کشور را به وجود آورده بود، حالا به نظر می رسد که به طرز چشمگیری کاهش پیدا کرده است. از طرف سعودی ها، ولیعهد و پادشاه عربستان اخیراً اظهار داشته اند که به دنبال یک رابطه خوب و ویژه با ایران هستند. همچنین از طرف ایران نیز اقدامات عملی و جدی برای نزدیکی به ریاض انجام شده است. طوری که با ارائه پیشنهادها و طرح‌هایی برای گفت وگو و همکاری در منطقه خلیج فارس، از جمله پویش صلح هرمز (ابتکار امید) پیشگام مسیر مودت و همکاری منطقه‌ای بوده و از طریق ارتباط با سایر بازیگران منطقه ای، و همچنین برگزاری نشست های درون منطقه ای با مقامات دولت سعودی، در کاهش تخاصمات و تنش زدایی سعی داشته است. 

واضح است که دشواری‌های چند بعدی روابط ایران و عربستان که امروزه در پرونده‌های متعدد منطقه ای، از افغانستان و پاکستان گرفته تا عراق، بحرین، یمن، سوریه، لبنان و حتی تا مصر و سودان، که آنها را رویاروی یکدیگر قرار داده، به‌سادگی قابل حل نیستند، اما با این‌ وجود می‌توان امیدوار بود که با تنش زدایی و استمرار مذاکرات سیاسی بین دو کشور، مسائل گام‌به‌گام حل شوند. به هر تقدیر، نشانه¬هایی هر چند اندک از تحول در روابط ایران و عربستان آغاز شده است، حال باید امیدوار بود این تحول در کوتاه‌مدت به پرونده‌های حساس منطقه سرریز کند. هر چند نباید خوشبین بود که اختلافات منطقه ای آنها به زودی حل شوند، ولی حداقل می توان انتظار داشت که بحران های دو جانبه، کنترل شده و تخفیف یابد و متعاقب آن زمینه برای همکاری برای کاهش بحران های منطقه ای بین دو کشور فراهم آید.

واقعیت امر این است که دو کشور بازیگرانی هستند که هرگز نمی‌توانند عنصر نقش و نفوذ یکدیگر را در راهبرد کلان خود نادیده بگیرند. چنانچه در طول سال های اخیر تقابل عربستان با ایران در نتیجه نادیده گرفتن این عنصر، موجب افزایش شدید هزینه‌های منطقه ای شده، به گونه‌ای که با افزایش تقابلات ریاض - تهران، و در نتیجه هزینه‌های سرسام‌آور جنگ و درگیری در مناطق مختلف، وضعیت به شکلی شده که عقب نشینی و ترک مخاصمه بدون شک به سود کشورهای منطقه خاورمیانه است. بر این اساس جمهوری اسلامی ایران عمیقا باور دارد که بهبود روابط با عربستان سعودی در چارچوب اصول  برادری و اخوت و وحدت اسلامی یک ضرورت مهم بوده و این مساله یک مجادله بی حاصل و طولانی را که با هدف درگیر ساختن و کاهش انرژی و تمرکز دو کشور مسلمان و همسایه از سوی دشمنان روابط دو کشور طراحی و اجرا شده است را ناکام خواهد گذاشت.  

اگرچه از حدود پنج سال پیش تاکنون، با وجود اعلام آمادگی ایران برای گفت‌وگو درباره مسائل دوجانبه، عربستان هیچ گونه واکنش مثبتی نشان نداده، اما با توجه به رویکرد منطقه محوری جمهوری اسلامی ایران و شیوه مدارا و نرمش بیشتری که در برابر همسایگان اتخاذ کرده است در کنار ناکامی های گسترده سعودی ها در بحران های منطقه ای از جمله جنگ یمن موجب شده که ریاض به دنبال فرصت مناسب و بهانه ای برای بهبود رابطه و خروج از باتلاق یمن باشد. این امر و همچنین رویکرد دولت جدید در جمهوری اسلامی ایران این فرصت را برای سعودی ها فراهم کرده تا بتوانند برای خروج از بن بست منطقه ای اقدام کرده و به اتخاذ رویکرد تنش زدایی با همسایه خود مشتاق باشند لذا می‌توان امیدوار بود که در صورت اراده سیاسی لازم از طرف سعودی‌ها، امکان به کارگیری دیپلماسی و رفتن به سوی تنش‌زدایی و انجام مصالحه سیاسی برای برقراری روابط حداقلی وجود دارد.

آنچه در حال‌ حاضر می‌تواند تحولی در افق روابط دو کشور ایجاد کند، اعتمادسازی متقابل آنها در منطقه است. این دو کشور ناگزیر  باید در راستای کنترل بحران‌ها در خاورمیانه و رفع هرگونه رقابت حاصل از این بحران‌ها تعامل کرده تا در این فضا به منافع خود دست یافته و قطار روابط و تفاهم دوجانبه را روی ریل بگذارند. در این راستا گذار دو کشور از بی‌اعتمادی متقابل و آغاز تعامل سازنده، می¬تواند به عنوان نقطه شروع تنش زدایی در نظر گرفته شود. به گونه ای که با دیدگاه های سازنده و روش گفت وگو محور، این دو کشور مهم منطقه و جهان اسلام در چارچوب منافع مشترک برای نیل به صلح و ثبات و توسعه درون منطقه ای با هم همکاری کرده و با پشت سر گذاشتن اختلافات، اقداماتی ریشه‌ای و اساسی برای ایجاد مدیریت تنش و روابط عادی و پایدار بین خود انجام داده و وارد فصل تازه ای از تعامل شوند. در این مسیر اقداماتی چون تلاش برای رویارویی با افراط‌گرایی در منطقه و تشریک مساعی در این زمینه، بر پایه اشتراک منافعی که دارند، خود گام مهمی است که می‌تواند در کوتاه‌مدت مورد توجه دو کشور قرار گیرد. همانطور که در این زمینه تجربه‌های خوبی را در دوران ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و پادشاهی ملک عبدالله از اواخر سال ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۴ داشته‌اند، به صورتی که در نتیجه این روابط دوستانه سران دو کشور به نحو مطلوبی توانستند به تنش‌زدایی و ایجاد فضایی اعتمادساز در روابط تهران- ریاض روی آورند.

به هر حال رسیدن به یک صلح پایدار در گرو خروج از الگوی موازنه تهدید و تلاش برای رسیدن به الگوی همکاری جمعی و تکیه بر گفت‌وگوهای درون منطقه‌ای است. با ایجاد چنین الگویی و با بهبود مناسبات دو کشور، با تکیه بر اشتراکات و منافع مشترک به جای اصرار بر افزایش دامنه اختلافات، علاوه بر اینکه تعارضات بین دو کشور مرتفع شده، بلکه در نتیجه تنش زدایی این دو کشور بزرگ منطقه، می¬توان امکان تعامل سازنده بین کشورهای پیرامون به منظور بهره‌گیری هرچه بیشتر از ظرفیت‌های منطقه را شاهد بود. در چنین فضایی تشکیل یک چارچوب جدید چندجانبه امنیتی منطقه‌ای با محوریت ایران و عربستان و به دور از دخالت‌های کشورهای مداخله‌گر فرامنطقه ای، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر و انکارناپذیر برای کاهش تنش و حل و فصل بحران‌های منطقه‌ای است. بدون شک چنین چارچوبی ضامن ارتقا، تقویت و تعمیق و تحکیم روابط سیاسی دو کشور و همچنین عامل استقرار و آرامش در منطقه حساس و استراتژیک خاورمیانه خواهد بود.