رئیسی و چالش های رفع تلخی های روابط ایران و هند

نویسنده: قدرت الله بهبودی نژاد، دانش آموخته دکتری مطالعات بین الملل از دانشگاه جواهر لعل نهرو و کارشناس مسایل هند

دیپلماسی ایرانی: در تاریخ 7 ژوئیه 2021 ، وزیر امور خارجه دکتر سوبرامنیام جایشانکار، توقف غافلگیرانه ای را در تهران در مسیر رفتنش به مسکو برای یک سفر رسمی سه روزه انجام داد. در جریان این توقف کوتاه در تهران، وزیر امور خارجه هند با همتای ایرانی خود محمدجواد ظریف دیدار و در مورد تعدادی از مسائل دو جانبه و منطقه ای گفت وگو کرد. در این سفر وزیر خارجه هند به طور ویژه ای، رئیس جمهوری منتخب ابراهیم رئیسی را مورد تاکید قرار داد و پیامی شخصی نخست وزیر، نارندرا مودی را تحویل او داد.

بعداً وزیر امور خارجه هند در توئیتی نوشت: "از رئیس جمهوری منتخب ایران، ابراهیم رئیسی، برای استقبال لطف آمیزش در موقع  تحویل پیام شخصی نخسن وزیر تشکر می کنم و همچنین از احساسات گرم او در مورد هند قدردانی می کنم. از تعهد محکم و ارزشمند وی برای تقویت روابط دو جانبه و گسترش همکاری در زمینه مسائل منطقه ای و جهانی عمیقاً  خوشحال هستم."

این دومین بازدید متوقف شده توسط جایشانکار به تهران از دسامبر 2020 و چهارمین تعامل سطح بالا بین هند و ایران از زمان سفر وزیر دفاع راجنات سینگ به تهران در سپتامبر 2020 است. در فوریه 2021، امیر سرتیپ حاتمی وزیر دفاع ایران در اولین کنگره وزیران دفاع منطقه اقیانوس هند در بنگالور شرکت کرده بود.

سخنگوی رسمی وزارت امور خارجه هند، آریندام باغچی، در تشریح زمینه سفر به تهران، گفت: "دو طرف در مورد موضوعات منطقه ای و جهانی مورد علاقه دو طرف تبادل نظر کردند. آنها همچنین در مورد وضعیت در حال تحول در افغانستان گفت وگو کردند و از بدتر شدن اوضاع امنیتی در این کشور ابراز نگرانی داشتند." وی همچنین اظهار داشت که هر دو طرف همچنین در مورد ابتکارهای ارتباطی مشترک در منطقه، از جمله کریدور حمل و نقل بین المللی شمال جنوب و بندر چابهار بحث و گفت وگو کردند.

اندکی پس از آن، گزارش شد که رئیس جمهوری منتخب ایران دعوت از نخست وزیر هند را برای شرکت در مراسم تحلیف خود در 5 آگوست اعلام کرده است. هند اگرچه هنوز به طور رسمی به این دعوت واکنش نشان نداده است، اما این یک فرصت برای برقراری ارتباط قوی بین دو کشورخواهد بود.

از نظر ایران، این اقدام تلاشی برای گرم کردن روابط نه چندان گرم کنونی در روابط دو جانبه است. خصوصاً به دلیل مشکلات موجود در روابط دو کشور طی دو سال گذشته، این تماس ها اهمیت پیدا می کند.

در ماه مه 2018، ایالات متحده اعلام کرد که از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) خارج شده و تحریم های یک جانبه اقتصادی علیه ایران از جمله صنعت نفت خود را اعمال کرده است. ایالات متحده همچنین تهدید به اعمال تحریم های ثانویه علیه کشورهایی که به خرید نفت ایران ادامه می دهند، کرد. اگرچه هند از واردات نفت ایران برای 180 روز در دو بار معاف شد، ولی شرکت های نفتی هند تصمیم گرفتند واردات نفت خود را از ایران کاهش دهند و سرانجام تمام واردات نفت را متوقف کردند زیرا ایالات متحده از تجدید معافیت در پایان دوم در آوریل 2019 خودداری کرد. این اقدام هند به تلخی روابط دو جانبه میان دو کشور منجر شد، زیرا تهران دوست داشت هند حتی از نظر نمادین، خرید نفت از شرکت های ایرانی را از طریق قراردادهایی مانند پرداخت روپیه ادامه دهد.

به دلیل عدم وضوح در مورد تأثیر تحریم های ایالات متحده در بندر چابهار و سایر پروژه های توسعه ای زیرساخت های مرتبط، مشارکت هند در این پروژه کاهش یافته بود. به عنوان مثال، هند بودجه تخصیص یافته برای پروژه بندر چابهار را از تقریباً 20 میلیون دلار در سال 2018 به تقریباً 6 میلیون دلار در سال 2019 کاهش داده بود. این امر باعث ناامیدی تهران شد و تا حدی به تصمیم تهران برای ادامه کار چابهار بدون کمک هند تاثیرگذار بوده است. پروژه خط ریلی زاهدان بدون کمک شرکت دولتی راه آهن هند که تفاهم نامه همکاری با یک شرکت ایرانی را برای همکاری در پروژه امضا کرده بود، انجام شد.

سه موضوع مهم وجود دارد که در آخرین تحولات و برای از سرگیری روابط هند و ایران نقشی  در دولت آقای رئیسی خواهند داشت. اولاً، تحولات در افغانستان باعث شده هند به ایران نزدیک شود. با خروج نیروهای آمریکایی از کشور جنگ زده افغانستان و پیشروی شدید شبه نظامیان طالبان، هند و ایران هر دو نگران امنیت و ثبات افغانستان هستند. هند دارای منافع استراتژیک قوی در افغانستان است و نگران نحوه پیشرفت طالبان در این کشورتحت محاصره شده است. اگر دولت افغانستان نتواند پیشرفت طالبان را کنترل کند، احتمال زیادی وجود دارد که افغانستان درگیر جنگ داخلی دیگری شود.

ایران در امنیت و ثبات افغانستان سهیم است زیرا جنگ داخلی دیگری در این کشور موج جدیدی از پناهندگان را از این کشور همسایه برای ایران تحمیل خواهد کرد که اقتصاد ایران را که در حال حاضر در وضعیت خوبی نیست تحت فشار قرار خواهد داد. برای هند مهم است که دولت افغانستان کنترل این کشور را از دست ندهد زیرا این امر منافع اقتصادی هند را تهدید می کند. اشتراک منافع در صلح و ثبات افغانستان که توسط جایشانکار در سفر خود به تهران تکرار شد عامل مهمی در روابط هند و ایران است.

قابل ذکر است، در روز دیدار وزیر امور خارجه هند از تهران، ایران میزبان گفت وگوی های درون افغانی بود که در آن یک هیئت دولت افغانستان به سرپرستی یونس قانونی و وزیر امور خارجه پیشین افغانستان و یک هیئت طالبان به ریاست محمد عباس استانیکزی، معاون سیاسی طالبان دفتر، در حال مذاکره در مورد صلح و ثبات در کشور بودند.

ثانیا، نشانه هایی وجود دارد که هند نگران افزایش نزدیکی ایران و چین است. در مارس سال جاری، دو طرف توافق نامه همکاری استراتژیک جامع 25 ساله ای را برای توسعه روابط دو جانبه سیاسی، اقتصادی و استراتژیک شامل همه زمینه های مورد علاقه مشترک امضا کردند. با توجه به تحولات روابط چین و هند، مشکلات موجود در روابط هند و ایران و افزایش نزدیکی روابط چین و ایران، نگرانی ها در دهلی نو در مورد از دست دادن یک شریک استراتژیک مهم در خلیج فارس مطرح شده است.

ثالثاً، با تغییر دولت در آمریکا که در وهله اول منجر به مشکلات در روابط هند و ایران شده بود، اکنون ماهیت آن دولت تغییر کرده است. مذاکرات وین، گرچه هنوز موفقیت آمیز نبوده، اما در حال انجام است و در نهایت ممکن است به توافق نامه اصلاح شده یا تازه ای بین ایران و کشورهای 1+5 منجر شود. علاوه بر این، دولت بایدن به اندازه دولت قبلی ترامپ سختگیرانه در مورد ایران نیست و این بدان معنی است که هند فضای مانور بیشتری با ایران دارد.

با وجود این مسائل، ایران از روابط گرم با هند استقبال می کند و آن را به عنوان یک موفقیت بزرگ در سیاست خارجی پیش بینی می کند. ایران هند را یک بازیگر مهم جهانی می داند و می خواهد روابط دوجانبه قوی شامل تجارت، سرمایه گذاری و روابط امنیتی داشته باشد. هند، با این حال، باید مراقب راه رفتن روی طناب در خلیج فارس و غرب آسیا با بسیاری از کشورهای منطقه ای رقیب ایران  باشد که دهلی نو ظرف چند سال گذشته روابط استراتژیک خود را با  آنها به دقت پرورش داده است ولی ایران به این روابط  با سو ظن نگاه می کند.

به علاوه، روابط هند و ایران به شدت در واشنگتن  بررسی و نظارت خواهد شد و هند باید مراقب تحولات وین باشد. از دیدگاه هند، در حالی که ممکن است مذاکرات همچنان ادامه داشته باشد، انتخاب یک رئیس جمهوری تندرو در ایران ممکن است موانعی در احیای برجام ایجاد کند. نگرانی هند این است که رئیس جمهوری منتخب، که تحت تحریم های آمریکا قرار دارد، امکان دارد بیش از این علاقه ای به احیای برجام  بدون توافق سخت نداشته باشد. از طرف دیگر، برای رئیس جمهور بایدن دریافت حمایت دو جانبه  کنگره آمریکا برای کاهش فشار بر ایران دشوار است. دولت بایدن همچنین تحت فشار شرکای منطقه ای ایالات متحده، از جمله اسرائیل، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، برای اضافه کردن موارد دیگری به برجام در قبال کاهش تحریم ها برای ایران قرار دارد.

در حال حاضر، از دیدگاه هند، احتمالاً احیای مجدد روابط با ایران به مسئله فوری منافع مشترک دو کشوردر افغانستان محدود می شود. سایر مسائل دو جانبه که به حذف عوامل بیرونی مزاحم در روابط بین دو کشور بستگی دارد، به زمان  بیشتری نیاز دارند که به پیشرفت در مذاکرات بین ایران و قدرت های جهانی در مورد سرنوشت برجام بستگی دارد.