ضرورت توجه به درس های برجام

نویسنده: فاطمه نکولعل آزاد، پژوهشگر و معاون اجرایی موسسه مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران

دیپلماسی ایرانی: توافق هسته ای که در تیر ماه 1394 بین ایران از یک سو و پنج عضو دائم شورای امنیت به همراه آلمان امضا شد، دارای دستاوردهای مثبتی برای کشور بود. خارج کردن کشور از ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل و به تبع آن رفع شدن سایه جنگ، لغو تحریم¬های بین المللی علیه ایران و نیز خارج شدن کشور از انزوای بین المللی در پرتو به رسمیت شناخته شدن برنامه هسته¬ای ایران از جمله مهمترین دستاوردهای توافق هسته ای برای طرف ایرانی بود. علیرغم این واقعیت مهم باید به این نکته نیز توجه داشت که همواره به موازات اجرای توافق نامه ها و معاهدات بین المللی، نقاط ضعف و قوت آنها آشکار می شود و به این خاطر است که اعضای آن توافق نامه یا معاهده، در مذاکرات بعدی تلاش می کنند نقاط قوت را پررنگ و نقاط ضعف آن را اصلاح کنند. این ادعا در باره برجام نیز صادق است. دستاوردهای برجام نزد هیچ عقل سلیمی قابل انکار نیست اما با نگاهی منطقی و علمی باید به این واقعیت نیز اشاره داشت که بعد از گذشت 6 سال از اجرای برجام، روشن شده که این توافق مهم برای جمهوری اسلامی ایران دارای برخی ایرادات است که اجازه تامین منافع تهران به صورت مطلوب را نمی دهد. لذا هم اکنون که مذاکرات احیای برجام در جریان است باید برای رفع آن ایرادات تلاش کرد. لازم به ذکر است که طرف مقابل یعنی ایالات متحده نیز با همین نگاه دنبال اصلاح برجام و رفع ایرادات مدنظر آمریکا است. 

اول اینکه تجربه دوره ترامپ نشان داد که خروج ایالات متحده از توافق هسته ای در هر لحظه ای از زمان که تصمیم بگیرد، کار سختی نیست و به آسانی از آن خارج می شود. در واقع برخلاف تصورات دوران مذاکرات برجام که طرف غربی فکر می کرد ایران پایبند برجام نخواهد ماند، این ایالات متحده بود که با یک امضا از توافق هسته ای خارج شد. این ایراد برجام این درس را به مقامات تصمیمگیر ایرانی باید بدهد که رئیس جمهور فعلی و یا رئیس جمهور آینده آمریکا نیز به آسانی قادر است در صورت احیای برجام، بار دیگر از آن خارج شود.

دوم اینکه تجربه ترامپ نشان داد که برخلاف ارزیابی ها تحریم های یکجانبه آمریکا نیز به تنهایی می تواند به اندازه تحریم های بین المللی علیه ایران مخرب و اثرگذار باشد. اگر اوباما تلاش کرد از طریق اقناع و گفتگو بسیاری از کشورها را برای تحریم ایران با خود همراه سازد، دولت ترامپ صرفا با این تهدید که نقض تحریم های آمریکا توسط هر کشوری تحریم آمریکا علیه آن کشور را به دنبال دارد، دیگر دولت ها را مجاب کرد که از تحریم های این کشور علیه تهران تبعیت کنند. در واقع تجربه ترامپ حتی این درس را به دولت جو بایدن داده که آمریکا می تواند در زمانی کم تحریم های زیادی علیه کشوری مانند ایران وضع کند. پس درس دومی که باید از اجرای برجام گرفت این است که نباید تصور کرد تحریم های یکجانبه آمریکا به تنهای اثرگذار نیست.

سوم اینکه تجربه خروج آمریکا از برجام نشان داد که دیگر اعضای برجام قادر نبودند در غیاب آمریکا، بهره¬مندی ایران از مزایای اقتصادی برجام را تضمین کنند. با اینکه دیگر اعضای باقی مانده برجام به ویژه کشورهای مانند آلمان و چین از قطب های اصلی اقتصاد جهان هستند اما در غیاب آمریکا قادر به اجرای نبودند و حتی به تبعیت از تحریم-های آمریکا پرداختند. در واقع، هرچند دیگر اعضای برجام از حیث سیاسی به حفظ برجام کمک کردند و اختلاف خود با آمریکا را نشان دادند اما واقعیت این است که موضع سیاسی و شکاف آنها با آمریکا هیچ آورده اقتصادی برای ایران نداشت. 

بدون شک ایالات متحده نیز از وضعیت برجام در 6 سال گذشته  و در راستای منافع ملی این کشور درس های گرفته که سعی دارد با توجه به آن درس ها، به اصلاح ایراداتی در برجام بپردازد که از نگاه محافل سیاسی – فکری این کشور نقاط ضعف برجام هستند. جمهوری اسلامی ایران نیز باید در مذاکرات حال و آتی خود در جهت اصلاح ضعف¬های یاد شده و درس گرفتن از گذشته برجام اقدام کند تا بدین ترتیب تامین منافع جمهوری اسلامی ایران به شکلی بهتر از گذشته میسر شود.