تکلیف پرونده برجام بعد از ۵ سال چه می‌شود؟

نویسنده: پرستو بهرامی راد، روزنامه نگار

دیپلماسی ایرانی: توافق تهران و ریاض تحول بزرگی در روند دیپلماسی دولت سیزدهم بعد از ماه‌ها رکود ایجاد کرده است. هم زمان شاهد تحرکاتی در حوزه مذاکرات برجامی و تحولات پیرامون این پرونده هستیم.

جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید در آستانه سفر به عربستان سعودی در موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک سخنرانی داشت که به موضوع هسته‌ای ایران توجه ویژه‌ای صورت گرفت. 

سه موضوع مهم سالیوان در این نشست به آن اشاره کرد؛ 

سالیوان که از اعضای تیم باراک اوباما، رئیس جمهوری اسبق ایالات متحده امریکا هنگام حصول برجام در سال 2015 بود در این نشست موضوع اولی که اشاره کرد این بود آمریکا هنوز به دنبال تعامل دیپلماتیک است و به دنبال یک توافق دیپلماتیک "دراز مدت" با ایران خواهد بود.

همچنین اعلام کرد که جو بایدن بارها تاکید کرده که برای مقابله با دستیابی ایران به سلاح اتمی هیچ محدودیتی قائل نیست از جمله به رسمیت شناختن آزادی عمل اسرائیل.

اما داستان روند اتفاقات برای پرونده قطور برجام در چند ماه اخیر را باید اول دنبال کرد تا در نهایت به این موضوع رسید که سالیوان از طرح این دو موضوع به کجا خواهد رسید. همچنین بعد از 5 سال خروج آمریکا از توافق برجام سرانجام این توافق چه خواهد شد.

مسقط نقطه آغاز دوباره؟

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در سفر اخیر خود به مسقط از دریافت ایده‌های جدید از سوی عمان سخن گفت.

ناصر کنعانی، سخنگو وزارت امور خارجه نیز در این مورد بیان کرد که در موضوع برجام و رفع تحریم‌ها علیه ایران و بازگشت همه طرف‌ها به مذاکرات و احیای برجام، طرف عمانی در این زمینه هم قبلا تلاش‌هایی انجام داد و الان هم ایده‌هایی دارد که مطرح کرده است. 

اخباری نیز از سفر پادشاه عمان به ایران بعد از این سخنان شنیده می‎شود. برخی معتقد هستند که عمان راه میانجیگری میان تهران و واشنگتن را بار دیگر پیش گرفته است. 

اتفاقات بعد مسقط

سوال اصلی این است که آیا مذاکرات مخفی در مسقط در جریان است؟ زیرا بعد از سفر مسقط دو اتفاق که ماه‌ها از آنها صحبت می‎شد، سرعت گرفته است. 

لارنس نورمن، خبرنگار وال‌استریت‌ژورنال در توییتی نوشت: رافائل گروسی، مدیرکل آژانس انرژی اتمی اکنون توانسته است نصب مجدد دوربین های حذف شده را ایران آغاز کند. مدتی بعد جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز در توییتر خود اعلام کرد: همکاری ایران و گروسی اخیراً شتاب بیشتری گرفته است. در سفر رافائل گروسی به تهران در اسفند سال پیش توافقاتی صورت گرفت که شاهد سرعت گرفتن آن در هفته‎های اخیر هستیم.

نکته دیگری که بعد از سفر مسقط شدت گرفته، تبادل زندانیان اروپایی است. پیش از این نیز وزیر امور خارجه ایران از توافقات تهران و واشنگتن بر تبادل زندانیان صحبت کرده بود. اما هنوز شاهد تبادل زندانی در سطح اروپا هستیم. 

یکی به نعل می زند یکی به میخ

تبادل زندانی با اروپایی‌ها و حسنه شدن روابط تهران و آژانس خبر از این دارد که مذاکراتی بین تهران و اروپایی‌ها صورت گرفته است، اما چقدر این مذاکرات واشنگتن را به توافق با تهران نزدیک می‎کند هنوز جای سوال دارد. 

البته اروپایی‌ها نیز به نظر می‎رسد یکی به نعل می‎زنند یکی به میخ، زیرا چندی قبل علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران در توییتر خود نوشت: سه کشور اروپایی با دعوت از ده عضو منتخب شورای امنیت سازمان ملل آنها را در جریان رایزنی ها در مورد استفاده از مکانیسم ماشه قطعنامه ۲۲۳۱ برای بازگرداندن تحریم های سازمان ملل در‌صورت عبور‌ ایران از خطوط قرمز هسته ای قرار دادند.

به نظر می ‎رسد اروپایی‌ها سعی دارند با فشار حداکثری ایران را به میز مذاکره بازگردانند و از سوی دیگر به کاخ سفید فشار می آورد تا به برنامه هسته‌ای رو به رشد ایران رسیدگی کند. در حقیقت به دنبال راهکاری برای احیای میز مذاکره برای احیای برجام می‎گردد.

تغییر مواضع ایران؟

دو اظهارنظر در چند هفته اخیر این شبه را بوجود آورده است که ایران نیز بی میل به ایجاد توافق برای احیای برجام نیست. 

محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره کننده ایران که 8 ماه پیش گفته بود ایران ابهامات یا خلأهای متن را نمی پذیرد. زمستان نزدیک است و اتحادیه اروپا با بحران انرژی فلج کننده مواجه است. چندی قبل اعلام کرده که ایران همچنان آماده توافق هسته‌ای و پذیرش متن مورد توافق سال گذشته است.

از سوی دیگر علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه و مذاکره کننده ارشد ایران در توییتی نوشته است:  درحالی‌که تدابیر جبرانی مشروع ایران در حوزه هسته‌ای ادامه دارد، ازسرگیری اجرای کامل توافق که عنصر اساسی آن رفع موثر و پایدار تحریم‌ها باید باشد، در صورتی‌ که طرف ناقض (و اتحادیه اروپا/تروئیکا) اراده سیاسی معتبری برای نهایی‌سازی مذاکرات نشان دهند، ممکن‌ خواهدشد. هیچ فرصتی دائمی نیست.

در حقیقت ایران مایل به احیای برجام است و سعی دارد در این بین فشار لازم را برای آغاز مذاکرات مجدد وارد کند، اما احتمال دارد که تاخیر ایران در روند توافق شرایط را برای هر گونه توافق غیر ممکن کرده باشد.

دو راه برای پرونده احیای برجام

با تمام مسائلی که مطرح شد، به نظر می رسد دو راه پیش روی توافق احیای برجام باشد. یا این باید رسماً مرگ پرونده برجام اعلام شود و دیگر احیایی برای این توافق در نظر نگرفت. راه دوم این است که به شکلی این توافق پرچالش احیا شود و توافق جدیدی میان تهران و واشنگتن شکل گیرد. یا تنش جدی میان ایران و غرب یا اسرائیل کلید بخورد.

در ادامه با جزئیات بیشتر این دو راه را مورد بررسی قرار می‎گیرد.

آغاز تنش

سخنان جیک سالیوان درباره برجام و باز گذاشتن دست اسرائیل در خصوص حمله نظامی به ایران توسط ایالات متحده با موضع‌گیری‌های وزیر دفاع رژیم اسرائیل درباره برنامه هسته‌ای ایران همراه شد. یوآو گالانت، وزیر دفاع اسرائیل ادعا کرد که تهران مواد لازم را برای ساخت پنج بمب هسته‌ای به دست آورده است. 

در حقیقت سالیوان تلویحا اعتراف می‌کند که امکان احیای برجام خیلی کم است و آمریکا باید بازدارندگی را جایگزین دیپلماسی کند. اما به نظر می‎رسد اروپا خواهان چنین موضوعی نیست و سعی دارد آمریکا را به میز مذاکره برگرداند. زیرا به نظر می‎رسد اسرائیل توانایی لازم برای حمله به ایران را ندارد و امریکا نیز خواهان شروع جنگ دیدی در خاورمیانه نیست.

از سوی دیگر ممکن است آمریکا نیز از بیان این سخنان سعی دارد ایران را بیش از پیش تحت فشار قرار دهد تا پای میز مذاکره امتیازات بیشتری بدهد. در هر صورت سرعت پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران غربی‎ها و اسرائیل را نگران کرده است و امکان حمله نظامی به ایران نیز غیر ممکن به نظر می ‏رسد.

چگونه توافقی؟

سالیوان در آخرین سخنرانی خود از توافق دیپلماتیک دراز مدت با ایران سخن گفته است. مدتی است نیز برخی از توافق موقت بین تهران واشنگتن سخن می‎گویند. راه دیگر احیای کامل برجام است.

از سخنان سالیوان این برداشت می‎شود که ایالات متحده به دنبال توافق جدیدی با تهران است و شاید روندی که ولی نصر و علی واعظ در گزارش خود در فارن افرز اشاره کردند دنبال می‎کنند، توافقی که منطقه برای ایران در نظر گرفته است. 

توافق موقت که تهران به نظر می‎رسد صریحاً آن را رد کرده از توافقاتی خبر می‎دهد که ایران تعهد دهد از 60 درصد بیشتر غنی سازی نکند و اورانیوم های غنی سازی شده در این مدت را از بین ببرد و از سوی دیگر بتواند پول‌های بلوکه شده از فروش نفت خود را دریافت کند. شاید این توافق بتواند شروع راه جدیدی برای رسیدن به توافق نهایی باشد. 

به نظر می ‎رسد در خصوص توافقی برای احیای کامل پرونده برجام 2015 اشکالاتی وجود دارد و آن هم توسعه برنامه هسته‌ای ایران بعد از آن توافق است. در واقع برگشت به برجام 2015 تا حدودی غیرممکن به نظر می ‎رسد.

خرداد نزدیک است

در هر حال خرداد ماه جلسه آتی شورای حکام خواهد بود. این جلسه اگر با قطعنامه جدیدی علیه ایران به پایان برسد بدون شک روند پرونده احیای برجام را پیچیده‌تر از امروز خواهد کرد. 

باید دید که که کدام یک از راهکارهای بالا روی میز تهران و غرب قرار خواهد گرفت.