چالش‌ها و امیدهای احیای برجام
چشم‌انداز گفتگوهای هسته‌ای ایران
دیپلماسی ایرانی: بازگشت دیپلمات‌های با تجربه به دولت ایران، که توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ را گفت وگو کرده بودند، ایجاد خوش‌بینی محتاطانه‌ای را موجب شده که برنامه هسته‌ای ایران از طریق گفت‌وگوهای تازه حل شدنی است. با این حال، احتمال احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) اندک است و محتمل‌ترین شکل مذاکرات، گفت‌وگوهای دوجانبه میان ایالات متحده و ایران خواهد بود و نه گفت‌وگوهایی چند جانبه.
در ۲۷ اوت گذشته، رهبر معظم ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای به رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان و کابینه‌اش اجازه داد تا در «برخی شرایط با دشمن [ایالات متحده] تعامل کنند.» او هشدار داد که «به گفت‌وگوها امید نبندید» و در عین حال با اشاره به برنامه هسته‌ای اظهار داشت که "گاهی یک عقب‌نشینی تاکتیکی لازم است."
پیش از آن، وزیر امور خارجه جدید ایران، عباس عراقچی، معاون سابق وزیر امور خارجه و مذاکره‌کننده کلیدی برجام، در مصاحبه‌ای با یک رسانه آلمانی گفت که احیای توافق اصلی «ممکن نیست.» او به تغییرات در صحنه بین‌المللی به دلیل جنگ‌های اوکراین و غزه اشاره کرد که چشم‌اندازهای امنیتی اتحادیه اروپا، روسیه، چین و ایالات متحده را تغییر داده است.
عراقچی همچنین اشاره کرد که به دلیل بندهای غروب در برجام، "برخی از مفاد متن باید تغییر کند که یک فرایند چالش‌برانگیز است."
پزشکیان در دوران کارزار انتخاباتی و پس از پیروزی وعده داد که تعامل با غرب را از سر خواهد گرفت تا تحریم‌های اقتصادی سنگینی را کاهش دهد که توسط ایالات متحده پس از خروج یک‌جانبه دولت ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸ دوباره اجرا شد. گفت‌وگوها برای احیای توافق پس از روی کار آمدن جو بایدن به جای دونالد ترامپ آغاز شد، اما پس از انتخاب رئیس‌جمهوری تندرو، ابراهیم رئیسی، در سال ۲۰۲۱ متوقف ماند. حمله همه‌جانبه روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ و همچنین افزایش تنش‌ها بین ایالات متحده و چین، این روند را پیچیده‌تر کرد. این نشان می‌دهد که چارچوب اصلی برای گفت‌وگوها – شامل ایران، پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و آلمان – دیگر برای دستیابی به یک راه‌حل در مدت زمان معقول کارآمد نیست.
گفت‌وگوهای پشت‌پرده بین ایالات متحده و ایران در عمان پیش از توافق برجام آغاز شد. سخنان اخیر آیت الله خامنه‌ای و عراقچی نشان از تمایل برای شرکت در گفت‌وگوهای مستقیم با ایالات متحده در یک پایتخت منطقه‌ای است. با این حال، احتمالاً گفت‌وگوهای تازه تا پس از انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده به تعویق خواهد افتاد. در حال حاضر، حل بحران غزه و جلوگیری از تشدید تنش‌های منطقه‌ای به‌عنوان مهم‌ترین مسئله برای واشنگتن تلقی می‌شود. نگرانی‌ها درباره سیاست‌های منطقه‌ای ایران، نیروهای نیابتی آن و توانایی‌های موشکی و پهپادی ایران نیز ممکن است موضوع هسته‌ای را تحت‌الشعاع قرار دهند. تحریم‌های تازه ای که با گزارش‌هایی درباره ارسال موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد به روسیه بر خطوط هوایی ملی ایران اعمال شده، فضای گفت‌وگوها را تلخ‌تر کرده است.
هم‌زمان، ایران در برنامه هسته‌ای خود چنان پیشرفت‌هایی کرده که اکنون گمان می رود که قادر به تولید سریع جنگ افزارهای هسته‌ای است، اگر تصمیم به این کار بگیرد. به گفته آژانس بین‌المللی انرژی هسته ای (IAEA) تا اواسط ماه اوت، ایران بیش از ۱۶۴ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد در اختیار داشت که بیش از حد لازم برای ساخت چندین بمب در صورت غنی‌سازی بیشتر تا ۹۰ درصد، یا درجه تسلیحاتی است. بعید است ایران به سطوحی که در برجام تعیین شده بود، یعنی کمتر از ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم با خلوص کمتر از ۵ درصد، بازگردد. تنظیم چارچوب تازه گفت‌وگوها بر اساس موضوع تسلیحاتی شدن به‌جای غنی‌سازی، ممکن است گفت‌وگوهای موفق‌تری را تسهیل کند.
موضوع کلیدی دیگر برای گفت‌وگوهای تازه، نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) است. علاوه بر غنی‌سازی فراتر از محدودیت‌های تعیین شده توسط برجام، ایران همکاری خود را با این آژانس از نظر بازرسی‌ها و نظارت الکترونیکی به‌طور قابل توجهی کاهش داده است. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، «شفافیت بیشتر از سوی ایران» و همچنین «اصلاحات و به‌روزرسانی‌های قابل توجه» در تعاملات ایران با آژانس خواستار شده است. گروسی همچنین گفته که امیدوار است به زودی به ایران سفر کند تا این مسائل را با رئیس‌جمهوری تازه به گفت‌وگو بگذارد.
وزارت امور خارجه ایران تحت رهبری عراقچی احتمالاً از انعطاف قابل‌توجهی برای گفت‌وگوها برخوردار خواهد بود، شاید حتی بیشتر از دوران حسن روحانی، که به‌عنوان یک رئیس جمهوری عملگرا، اغلب با تندروهای ایران درگیر بود. این که عراقچی از همین حالا درباره اصلاح برجام و آغاز مذاکرات تازه سخن می گوید، احتمالاً نشان‌دهنده تأیید مقامات عالی‌رتبه، از جمله شورای عالی امنیت ملی است. همچنین احتمال دارد که گفت‌وگوهای تازه، موضوعاتی فراتر از دایره برجام، از جمله سیاست‌های منطقه‌ای و موشکی ایران را نیز پوشش دهد. نیاز فوری ایران به کاهش تحریم‌ها، چشم‌انداز گفت‌وگوها را تغییر داده است.
عراقچی در تعیین رویکرد خود به‌عنوان وزیر امور خارجه، اولویت را بر متمایل شدن ایران به شرق و ایجاد روابط نزدیک‌تر با روسیه و چین قرار داده است. با این حال، این دو کشور از وضعیت تحریمی ایران سود برده‌اند و بعید است که از توافق تازه ای که انزوای ایران را کاهش دهد، استقبال کنند. اروپا نیز به دلیل جنگ اوکراین و نقض حقوق بشر در ایران، مواضع سخت‌تری علیه ایران اتخاذ کرده است. از این رو، شاید بهترین گزینه، گفت‌وگوهای مستقیم با ایالات متحده باشد.
چشم‌انداز گفتگوهای تازه با ایالات متحده، با پیچیدگی‌های انتخابات آمریکا و اسرائیل همراه است. منطقه از زمان حملات حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر گذشته در آشفتگی به سر می‌برد، شرایطی که جنگ پنهانی بین ایران و اسرائیل را آشکار ساخت و شرکای مختلف ایران را علیه اسرائیل و ایالات متحده فعال کرد. قتل هفت افسر نظامی ایرانی توسط اسرائیل در یک مجتمع دیپلماتیک ایرانی در دمشق در آوریل، ایران را به واکنشی بی‌سابقه واداشت؛ حمله با موشک‌ها و پهپادها علیه اسرائیل.
در ۳۱ جولای، در یک اقدام تحریک‌آمیز دیگر، اسرائیل اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس را در تهران ترور کرد. هنیه به‌تازگی در مراسم تحلیف پزشکیان شرکت کرده بود. اگر ایران تهدیدهای خود را برای انتقام‌گیری از اسرائیل عملی کند، احتمال دارد که اسرائیل به شدت پاسخ دهد. چنین تشدیدی می‌تواند احتمال احیای توافق هسته‌ای را به خطر اندازد و جناح‌های مخالف توافق را در ایالات متحده، اتحادیه اروپا و خاورمیانه تقویت کند. در واقع، محور گفت‌وگوها احتمالاً به موضوعِ توانایی‌های پهپادی و موشکی ایران و ائتلاف‌های منطقه‌ای آن تغییر خواهد کرد.
عامل دیگری که نباید نادیده گرفته شود، نفوذ اسرائیل بر سیاست ایالات متحده در برابر ایران است. هر کس که در انتخابات نوامبر آمریکا به‌عنوان رئیس‌جمهوری انتخاب شود، اسرائیل احتمالاً خواستار حضور در گفت‌وگوهای آمریکا با تهران خواهد بود. مخالفت اسرائیل با برجام در سال ۲۰۱۵ تقریباً آن توافق را به شکست کشاند و یکی از عوامل اصلی خروج آمریکا در سال ۲۰۱۸ بود. با توجه به افزایش تنش‌ها میان اسرائیل و ایران و گروه‌های مورد حمایت آن، تل‌آویو به رسمیت شناختن منافع خود را خواستار خواهد بود.
بسیاری از تحلیل‌گران سیاسی ایرانی بر این باورند که یکی از دلایل ترور اسماعیل هنیه توسط اسرائیل در تهران، تضعیف شانس دولت پزشکیان برای بهبود روابط با غرب بوده است. احمد زیدآبادی، تحلیل‌گر سیاسی، معتقد است که این ترور با هدف سوق دادن ایران به مسیری حتی رادیکال‌تر انجام شده است. حملات تازه اسرائیل علیه حزب‌الله از طریق فعال‌سازی دستگاه‌های ارتباطی بمب‌گذاری‌شده نیز می‌تواند بر گفت‌وگوهای احتمالی میان ایالات متحده و ایران سایه بیندازد.
هم‌زمان، درخواست‌های فزاینده برای پایان دادن به جنگ غزه در میان اسرائیلی‌ها، به‌ویژه پس از مرگ شش گروگان جوان اسرائیلی، می‌تواند نفوذ ایالات متحده بر دولت نامحبوب بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، را افزایش دهد. افزایش محبوبیت کامالا هریس، دموکرات، در نظرسنجی‌ها نیز ممکن است کاخ سفید را ترغیب کند تا گفت‌وگوهای هسته‌ای و سایر گفت‌وگوها با ایران را احیا کند. اگر هریس پیروز شود، دولت بایدن که در حال پایان کار خود خواهد بود، سه ماه فرصت خواهد داشت تا با اعتماد به اینکه هر پیشرفتی توسط رئیس‌جمهوری جدید معکوس نخواهد شد، روی این مسائل دشوار کار کند. احتمالاً قطر یا عمان مکان‌های مناسب برای این مذاکرات خواهند بود.
منبع: استیمسون / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱
نظر شما :