بیم و امید چین از افغانستان

نویسنده: سید میثم موسوی، دانشجوی دکتری مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی: بر اساس گزارش رسانه های محلی چین، مقامات حکومتی این کشور تلاش های دیپلماتیکی خود ر ا برای کمک به پیشرفت در روند صلح افغانستان آغاز کرده اند و عنوان داشته اند که آماده برگزاری نشست های صلح بین الافغانی در کشور خود هستند.

به تاریخ 18 آوریل سال 2021، وزیر امور خارجه چین، وانگ یی در گفت وگوی تلفنی همراه با همتای افغان خود، محمد حنیف اتمر و مشاور امنیت ملی حمد الله محب در مورد چشم انداز صلح به بحث و گفت وگو پرداختند.

در این تماس تلفنی، پکن به طور فزاینده ای نگرانی خود را از تاثیر و پیامدهای منفی خروج نیروهای خارجی ابراز داشتند که ممکن است افغانستان بار دیگر در میان امواج تروریسم و خشونت گروه های افراطی اسلام گرا قرار بگیرد.

براساس گزارش های منتشر شده، وانگ یی به طور فزاینده ای، عملکرد واشنگتن را در برابر خروج عجولانه و شتابزده اش از افغانستان انتقاد و ادعا کرد که این اقدام امریکا، روند صلح افغانستان  را تضعیف خواهد کرد و بر ثبات منطقه ای تاثیر منفی خواهد گذاشت.

این در حالیست که وزیر امور خارجه چین به مشاور امنیت ملی افغانستان اظهار داشته که چین آماده است تا مذاکرات بین الافغانی را در کشور خود برگزار کند که البته با استقال مقامات افغانستان روبه رو شد.

در تماس دیروز آقای وانگ همراه با حنیف اتمر اظهارات قابل توجهی ایراد شد که ممکن است به مزاق رهبران طالب خوش نیاید. وی در صحبت های خود ابراز امیدواری کرد که آینده افغانستان با یک رهبر معتدل و سیاست های میانه رو مواجه شود. وی امیدوار است که حکومت آینده، سیاست خارجی توام با صلح را در پیش بگیرد، دولتی روی کار آید که با همسایگان خود با حسن نیت رفتار کند و در امر مبارزه با تروریسم ثابت قدم باشد.

با شرح گزارشی که از دیدار مقامات چینی و افغانستانی داده شد، سوالی ایجاد می شود از اینکه چین در افغانستان به دنبال چیست؟ دیدگاه چینی ها نسبت به خروج عجولانه امریکایی ها از افغانستان چگونه است؟

مسئله صلح افغانستان در سال های اخیر از اهمیت اساسی برای همسایگان این کشور، برخوردار شده که همگی را به خود درگیر کرده است.

چین، پاکستان، روسیه، ایران و کشورهای آسیای مرکزی، همگی کشورهای تاثیرگذار در روند صلح هستند که یقینا نگرانی های خود را از آینده نامعلوم افغانستان دارند.

یکی از کشورهایی که در روند صلح افغانستان می تواند نقش مهم و تاثیرگذار را داشته باشد، چین است، همسایه شمالی شرقی این کشور با 76 کیلومتر مرز جغرافیایی!

چین در افغانستان به دنبال چیست؟

با آغاز روند عقب نشینی نیروهای امریکایی و ائتلاف از افغانستان، با توجه به گزارش های منتشر شده از سوی نهادهای تحقیقاتی، چین به فکر گسترش دامنه نفوذ خود در افغانستان شده است.

چین از یک طرف درصدد تقویت و مستحکم کردن روابط خود با حکومت افغانستان و از طرف دیگر در تلاش است تا رفاقت دیرینه خود را با طالبان از دست ندهد.

از دید تحلیلگران، پکن درصدد بهبود روابط با متحد خود یعنی پاکستان، افغانستان و دیگر کشورهای منطقه است. چین در حال تحقق دیپلماسی خود با چشم انداز سرمایه گذاری و تجارت بیشتر در افغانستان جنگ زده است.

عارف سحر، از کارشناسان امنیتی در انگلیس، معقتد است که چین با خروج نیروهای امریکایی از افغانستان درصدد تحقق اهداف خود در این کشور است. چین کشوری اقتصادی و تجاری شناخته شده و تنها کشوری است که می تواند شریک قابل اعتمادی برای حکومت کابل به شمار آید.

رویوکینگ، دیپلمات بازنشسته چینی در سال 2013 عنوان کرده بود: دورنمای بزرگتری روی پرده است که ایالات متحده، بیشتر نیروهایش را از افغانستان خارج خواهد کرد، در حالی که یک ماموریت ضدتروریسم ناتمام را برجا خواهد گذاشت، بمب گذاری ها متوقف نخواهد شد، پایتخت همچنان ناامن خواهد بود، در چنین وضعیتی چین به منظور پیشرفت مذاکرات و حفظ ثبات در منطقه، مداخلاتی باید داشته باشد!

پروژه جدید جاده ابریشم شی جین پینگ، رئیس جمهوری چین - طرح کمربند و جاده (BRI) – طرحی است که برای نفوذ اقتصادی این کشور در منطقه عمل می کند. پروژه چشمگیر کمربند و جاده چین، کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC)، می تواند در افغانستان گسترش یابد تا جمهوری های آسیای مرکزی را تحت چتر چین قرار دهد. دلیل اصلی کساد سرمایه گذاری چین در افغانستان به دلیل بی ثباتی شدید و حضور آمریکایی هاست، اما همه این نگرانی ها ممکن است ناگهان در آینده تغییر کند.

همانطور که می دانیم ارزش منابع طبیعی افغانستان در حدود 1 تریلیون دلار تخمین زده شده و شرکت های چینی هم این موضوع را درک کرده اند و سال هاست که چشم طمع به منابع طبیعی افغانستان دوخته اند. به عنوان مثال، در سال 2008، شرکت متالورژی گروه چینی (MCC) و کنسرسیوم Jiangxi Copper Company Limited  با اجاره 30 ساله استخراج دومین ذخایر مس جهان به آن دست پیدا کرد. در سال 2011، شرکت ملی نفت چین (CNPC) در یک پیشنهاد 400 میلیون دلاری برای حفاری سه میدان نفتی به مدت 30 سال، برنده شد. با این حال، توسعه معادن و میدان های نفتی به هیچ وجه پیشرفت نکرد که این خود باعث ناامیدی دولت افغانستان شد. چین به طور انحصاری این قراردادها را به دست آورد و زمان می خواهد تا افغانستان برای انجام عملیات اقتصادی خود با ثبات تر شود.

مایکل اوهانلون، یکی از اعضای ارشد و مدیر تحقیقات در سیاست خارجی موسسه بروکینگز، استدلال می کند که پس از خروج آمریکا، اگر چین سرمایه گذاری هوشمندانه ای در افغانستان انجام دهد برای هر دو طرف سودمند خواهد بود. او اظهار داشت، با این حال، کابل باید "از شرایط مالی" آگاه باشد. چین تمایل دارد پس از ارائه وام هایی با نرخ بهره بالا که کشور میزبان بعضاً به طور پیش فرض از آنها وام می گیرد، به دنبال سهام خود باشد.

اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان پیش از آنکه وام های فلج کننده و وابستگی اقتصادی مرتبط با آن را درک کند، وام هایی را از چین رد کرد، احساسی که واشنگتن به کابل نیز تحمیل می کند. با این حال، با ترک آمریکایی ها، ممکن است دولت آینده افغانستان بیشتر مایل به دعوت از شرکت های چینی در سراسر کشور باشد. در افغانستان، صلح پیش شرط توسعه است. تمایل چین به سرمایه گذاری، اهمیت روز افزون افغانستان به عنوان یک کریدور نظامی و اقتصادی را نشان می دهد.

این موضوع را هم نباید نادیده بگیریم که سرمایه‌گذاری بی‌سر و صدای پکن برای واشنگتن هیچگاه جذاب نبوده ‌است. چین مدت هاست که خود را از جنگ افغانستان دور نگه داشته، چینی ها مدت هاست که به مسئله افغانستان پس از سال 2001، نگاه اقتصادی داشته اند که این مسئله خود باعث شکایت مقامات افغان و امریکایی شده است.

در ماه نوامبر 2019، الیس ولز، معاون بازنشسته وزیر امور خارجه ایالات متحده در امور آسیای جنوبی و مرکزی، از نقش چین در افغانستان سخت انتقاد کرد. او در بخشی از سخنرانی در مرکز تحقیقاتی ویلسن در واشنگتن گفته بود: "چین ارائه‌دهنده هیچ‌گونه کمک مالی قابل‌توجهی نیست. چین بر معدن قابل‌توجه مس سرمایه‌گذاری کرده، اما هرگز معدن مس را توسعه نداده ‌است."

همچنین آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه امریکا در همین رابطه عنوان کرد: همسایگان افغانستان و دیگر کشورهای منطقه، اساسا سال هاست که بدون درگیر شدن در جنگ افغانستان، از لحاظ اقتصادی نفع بسیاری بردند، اکنون نوبت شماست که مسئولیت جنگ افغانستان را به عهده بگیرید! 

این درحالیست که روسای جمهوری افغانستان همچون حامد کرزی و اشرف غنی بارها نسبت به این موضوع شکایت داشته اند که رهبران چین باید پاکستان را در امر مبارزه با تروریسم و قانع سازی طالبان در امر تامین صلح، این گروه را تحت فشار قرار دهند.

در کنار انگیزه های اقتصادی، نباید انگیزه های امنیتی را نادیده گرفت. چین از خشونت هایی که در منطقه سین کیانگ در مرز غربی این کشور رخ می دهد، نگران است. مقامات چینی معتقدند که اویغورها گروه قومی عمدتا سنی مذهب و ترک زبان هستند که ممکن است تحت تاثیر گروه های افراطی خارج از کشور قرار بگیرد.

از سال 2001 تا کنون اویغورهای بی شماری در افغانستان دستگیر شده اند که توسط حکومت این کشور به حکومت چین تحویل داده شده اند. برخی از تحلیلگران بر این باورند که ابراز نگرانی چین از خشونت های تروریستی سازمان یافته در سین کیانگ خالی از اغراق نیست.

اگرچه مسئله ایجاد پایگاه های نظامی توسط چین در افغانستان و در امتداد مرزهای این کشور همراه با کشورهای آسیای مرکزی اخیرا بر سر زبان هاست اما حکومت چین این مسئله را انکار می کند. طبق گزارش ها این مسئله تا خروج نهایی نیروهای امریکایی از افغانستان، همچنان گنگ و مبهم باقی خواهد ماند.

چین و مسئله خروج نیروهای امریکایی و ائتلاف

طی 20 سال گذشته، چین یک نگرش متناقض نسبت به حضور ایالات متحده در افغانستان داشته است. از یک سو، چین حضور امریکا در افغانستان را علت اصلی بی ثباتی این کشور می داند. از نظر پکن، جنگ مدت هاست که از هدف اصلی خود در مقابله با تروریسم دور شده و تبدیل به طرحی برای کنترل قلب اوراسیا و حیاط خلوت چین شده است. بنابراین، حضور نظامی ایالات متحده در افغانستان به شدت منفی و به عنوان منبع بی ثباتی و نگرانی منطقه ای به تصویر کشیده شده است.

از قضا، چین یک نگرش نسبتاً انتقادی نسبت به خروج نیروهای آمریکایی دارد. درست همانطور که با بیانیه وزارت امور خارجه پس از بمب گذاری در تاریخ 8 ماه مه انجام شد، چین دلیل اصلی ناامنی های اخیر افغانستان را برنامه اعلام شده آمریکا برای خروج نیروهایش می داند و واشنگتن را مسئول رفتارهای "غیرمسئولانه" اش می داند. 

نگرش متناقض چین نسبت به حضور نظامی ایالات متحده در افغانستان محاسبات چند وجهی پکن را نشان می دهد. چین مایل است که ایالات متحده در "طولانی ترین جنگ خود" درگیر شود، زیرا جنگ، ثروت ملی و برتری اخلاقی ایالات متحده را در منطقه و سراسر جهان کاهش می دهد. 

چین پس از روی کار آمدن دولت جدید بایدن، امیدوار بود که افغانستان بتواند زمینه همکاری میان دو کشور باشد تا بتواند از تیرگی روابطش با امریکا بزداید. در حقیقت، ایالات متحده و چین طی سال های گذشته کانال های رسمی در حد مشاوره در مورد مسئله افغانستان را حفظ کرده اند. علاوه بر این، پکن معتقد بود که می تواند از "موضوعات مشترک"، از جمله مسئله افغانستان، برای خنثی کردن سیاست "خصمانه" آمریکا در برابر چین استفاده کند. طبق گفته تحلیلگران چینی، چین آماده "درخواست" های احتمالی آمریکا در ابتدای دولت بایدن، از جمله در مورد کره شمالی، افغانستان، ایران و مسئله تغییرات آب و هوایی است. گفت وگوی چینی کاملاً واضح بود که اگر دولت جدید مایل باشد با سیاست های چین در سین کیانگ ، هنگ کنگ، تایوان و تبت سازگارتر باشد، پکن آماده همکاری با واشنگتن است.

یکی از خصوصیات بارز حکایت چین در مورد خروج امریکا از افغانستان، سوءظن مداوم پکن در مورد این عقب نشینی است. مسئله اساسی برای پکن این است: امریکا دقیقا چرا از افغانستان خروج می کند؟ از دید چین، حتی اگر ایالات متحده نیروهای رسمی اش از افغانستان را خارج کند، احتمالا حضور امنیتی یا مهم‌تر از آن نفوذ خود را همراه با نیروهای امنیتی خصوصی، پیمانکاران دفاعی حفظ خواهد کرد. کاهش نیروها در افغانستان گرچه نقش تعیین‌کننده در میدان جنگ نخواهد داشت، اما حضور این نیروها یک پیام سیاسی و نمادین دارد و آن اینکه ایالات متحده همچنان در افغانستان موثر و متعهد است. بنابراین، خروج این نیروها نیز صرفا سمبلیک خواهد بود.

تحلیلگران چینی راه‌های متعددی را شناسایی کرده‌اند که امریکا می‌تواند به اعمال نفوذ خود در افغانستان ادامه دهد. چین معتقد است که ایالات متحده تعداد قابل‌توجهی از پرسنل امنیتی «غیررسمی» خود را در افغانستان حفظ خواهد کرد. 

از منظر چین، تصمیم بایدن مبنی بر خروج کامل نیروهایش، با هدف بستن «یک فصل حقارت آمیز و خفت بار» در کتاب سیاست این کشور اعلام شده است؛ از نظر چین، ایالات متحده با بستن این فصل دوش مسئولیت مادی و اخلاقی خود را در قبال افغانستان سبک می‌کند. از منظر چین، این رویکرد تعهد سیاسی، مالی و اعتباری امریکا را کاهش می‌دهد، اما قدرت نفوذش در افغانستان همچنان باقی خواهد ماند.

با توجه به مسائلی که گفته شد، همه این شرایط فضا را چنان فراهم کرده است که پکن در حل مسئله افغانستان نقش فعالانه‌ای ایفا کند. پکن در نشست سه‌جانبه صلح روسیه که با حضور آمریکا، روسیه و پاکستان برگزار شد، شرکت کرد و وعده داد که به روند صلح در این کشور کمک کند. با توجه به قدرت عظیم اقتصادی و نفوذ چشمگیری که چین بر پاکستان و پاکستان بر طالبان دارد، دیپلماسی فعال پکن می‌تواند به باز کردن گره مشکل افغانستان کمک کند. 

به‌طور کلی عکس العمل چین در مورد خروج نیروهای خارجی به خصوص امریکا از افغانستان پیچیده است. در کوتاه‌مدت، پکن نگران است که افغانستان در نبود نیروهای امریکایی دچار هرج‌ومرج شود و به پناهگاهی برای تروریست ها تبدیل شود. اما در بلندمدت، مقامات چینی، عمیقا نسبت به اهداف ایالات متحده دید خوبی ندارند و تصور می‌کنند که امریکا نفوذ خود را در افغانستان حفظ و از آن برای پیشبرد منافع خود در منطقه استفاده خواهد کرد. علاوه براین، پکن هراس دارد که ایالات متحده، پس از آن‌که به حضور نظامی رسمی خود در افغانستان پایان بدهد، از این کشور برای تضعیف جایگاه منطقه‌ای چین و منافع کلیدی پکن استفاده کند.