نشست بغداد و جایگاه عراق در منطقه

دیپلماسی ایرانی – از دیروز دوشنبه محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشور سفری سه روز را به عراق آغاز کردند؛ سفری که به نظر می رسد در راستای هماهنگی های لازم برای انجام دور دوم مذاکرات بغداد به منظور کاهش تنش بین تهران و ریاض با میانجی گری مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق باشد.

با وجود آن که عراق نوین بعد از صدام حسین طی 18 سال گذشته با راهبرد موازنه مثبت، هم در قبال تنش ایران و عربستان سعودی و هم رقابت تهران و واشنگتن بنا را بر توازن مثبت و ارتباط با همه این بازیگران داشته تا مانع از آن شود که عراق به زمین سوخته  جنگ های نیابتی طرفین بدل شود، اما به هر حال عراق در طی این سال ها نتوانسته خود را از ترکش ها این منازعه مصون دارد. لذا عراقی ها که خود را برای انتخابات زودهنگام پارلمانی در این کشور آماده می کنند اکنون بیش از هر زمان دیگری به ثبات و آرامش سیاسی و امنیتی در کشورشان نیاز دارند. از این حیث بغداد در صدد است با نشست مدنظرش بتواند ضمن افزایش وزن دیپلماتیک خود در منطقه، عملا با کاهش تنش بین تهران و ریاض (در کنار تقابل ایران و ایالات متحده) که بستر جنگی نیابتی را در عراق شکل داده، این کشور به سمت سکون نیل کند. 

پیرو این نکته مناسبات سیاسی، اقتصادی و حتی امنیتی با ایران و نیازهای مبرم بغداد به تهران و از سوی دیگر سایه سنگین ایالات متحده بر اقتصاد و امینت عراق و نفوذ جدی عربستان در این کشور، عملا عراق را به زمین تقابل طرفین بدل کرده که در صورت کوچک ترین برخورد بیشترین آسیب و تبعات منفی دامن گیر عراقی ها خواهد بود. در سایه این واقعیت تقریبا از ماه اوت سال 2014 میلادی با روی کار آمدن حیدر العبادی، نخست وزیر اسبق عراق تا به اکنون راهبرد موازنه مثبت قوای دولت مرکزی بغداد به شکل پررنگی در دستور کار بوده است، به گونه ای که اکنون این سیاست به عنوان راهبردی جدی دولت مصطفی الکاظمی در تنش تهران – واشنگتن و رقابت منطقه ای ایران و عربستان پی گرفته می شود. هر چند که پیشتر هم این برنامه از جانب عراقی ها عملیاتی شده بود، ولی اکنون دولت جدید در این کشور به واسطه پررنگ تر شدن فضای دو و چند قطبی شکل گرفته در منطقه مترصد آن است به شکل جدی تر و در عین حال عملیاتی تری سیاست موزانه قوا و به تبع آن نوعی از پراگماتیسم دیپلماتیک را در پیش گیرد. 

فارغ از این که تلاش دولت جدید عراق حول نشست بغداد چه خروجی داشته باشد و نیز با توجه با در نظر داشتن این واقعیت که عربستان سعودی بدون چراغ سبز ایالات متحده آمریکا هیچ گونه قدرت عملی در خصوص نزدیکی به جمهوری اسلامی ایران را ندارد، اما خود نفس این تلاش ها نشان از نفوذ بسیار جدی عراق در هر دو طرف ایرانی و سعودی و حتی دو طرف تنش فرامنطقه ای یعنی تهران و واشنگتن دارد. به هر حال عراق به واسطه کدهای ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک خود در مجاورت دو حوزه عربی(کشورهای حاشیه خلیج فارس و منطقه شامات متشکل از لبنان، سوریه و فلسطین) قرار دارد. از آن سو در سایه اقتضائات ژئوکالچریکش مرکز ثقل تمدن های ایرانی، ترکی و کردی است. لذا با در نظر داشتن این نکات باید ثبات در عراق را به معنای حفظ و تداوم ثبات در همه منطقه خاور میانه تلقی کرد.

نکته مهمتر آن است که به هر حال با روی کار آمدن مصطفی الکاظمی به عنوان نخست وزیر جدید عراق که به نظر می رسد گزینه ای نزدیک به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس باشد اکنون قدرت عمل و نفوذ سیاسی بغداد بیشتر از دولت های پیشین شده است. در سایه این واقعیت و نیز با در نظر گرفتن شرایط حساس کنونی برای سعودی ها ذیل روی کار آمدن جو بایدن سبب شده که اکنون عراق خود را بیش از هر زمان دیگری به موفقیت در کاهش تنش تهران و ریاض نزدیک می داند. 

با توجه به این مهم به نظر می رسد که دولت جدید در بغداد به دنبال تغییر رفتار و افزایش حوزه نفوذ خود در خاورمیانه است. خصوصا که کاظمی نیم نگاهی جدی به تداوم قدرت بعد از انتخابات پارلمانی دوخته است. لذا حصول موفقیت در نشست بغداد می تواند مسیر وی را برای ادامه نخست وزیر او هموارتر کند. آن هم در شرایطی که عملا نخست وزیری در عراق از مجرا و دالان چراغ سبز سه کشور ایران، عربستان و ایالات متحده می گذرد. پس نظر مثبت تهران، ریاض و واشنگتن در بستر تحرکات کاظمی سبب می شود که او خود کماکان نخست وزیر عراق بداند.    

با این وجود اگر عراق برای بقای خود به دنبال «حل و فصل» مناقشه و بحران در روابط تهران – واشنگتن است، نه «حل» آن، شاید کورسوی امیدی برای تلاش های بغداد متصور بود. چرا که اساسا مفهوم حل یک تنش (Resolution) با حل و فصل (Settlement) متفاوت است؛ حل و فصل یک مناقشه به معنای پیشبرد یک سلسله تدابیر و رویه هایی در جریان یک تنش یا مناقشه برای کاهش سطح تعارض است. اما حل یک مناقشه منوط به پاسخ گویی به نیازها و منافع طرف های تنش از طریق توافق مشترک است. 

لذا در حل یک تنش هیچ کدام از مبانی و حقوق اساسی دو طرف قربانی نمی شود. در واقع اگر یک مناقشه حل شود، دیگر هیچ کدام از طرف‏ها به دنبال رد و یا نادیده گرفتن توافق نخواهند بود، حتی اگر شرایط قدرت تغییر کند. این همان چیزی است که در حال حاضر بغداد به دنبال آن است تا به یک باره و به طور اساسی «سایه روشن» تنش ایران و عربستان که سال ها است بر عراق جدید سنگینی می کند را کنار بزند. اگر با این نگاه دولت کاظمی ورود به عرضه میانجیگری را در پیش گرفته باشد، بغداد تا همین جای کار هم توانسته نمره قابل قبولی کسب کند. چرا که اساسا ورود میانجیگرایانه برخی از کشورهای منطقه ای از عمان گرفته تا پاکستان و کویت در تنش تهران - ریاض هم مرهون تلاش های بغداد بوده است. هر چند که این تلاش ها متناسب با نگاه غایی بغداد فاصله بسیار دارد. حال باید منتظر ماند و دید که نشست بغداد چه شرایطی را رقم خواهد زد؟