پاکستان و فرصت های جدید برای ایران

نویسنده: مهدی موحدابطحی، محقق مؤسسه بصیر

دیپلماسی ایرانی: با توجه به سیاست اعلامی جدید رییس جمهور بایدن، ایران اولویت اول آمریکا نیست پس فرصت بیشتری فراهم می شود برای ایفای نقش «سیاست مستقل» که نیاز کمتری به پناه بردن به آغوش شرق و غرب خواهد داشت. «پرهیز از هزینه های غیرضرور» و «تدارک بسته جامع توسعه منطقه ای ایران» می تواند فرصت جدیدی برای «بازخوانی سیاست های جدید پاکستان» فراهم کند: 

پرداخت هزینه غیرضرور ممنوع! 

1.    هزینه های سیاسی تحمیل شده بر مناسبات اقتصادی را کاهش دهند: مشکل امنیتی (تروریسم) را به سطوح پایین تر (مشکل تفاوت مذهبی+ مشکل عدم توسعه + مشکل ضعف قضایی+ امنیت نظامی) تفکیک کرده تا هزینه های غیرضرور شناسایی و حذف شوند.

2.    پارادوکس و تقابلِ مُتعارض ممنوع! از گذشته تاکنون چنین مطرح بوده که گسترش روابط ایران و پاکستان به معنای این است که «رابطه با ایران شیعی جایگزین روابط دولت‌ سنی‌مذهب پاکستان و کشورهای عربی خلیج فارس» است. دور شدن از این پارادوکس و تقابلِ مُتعارض (تله راهبردی) الزامی است.

3.    کاهش دوز ایدئولوژیک در روابط دوجانبه می تواند مانع پیچیده شدن مسائل مشترک شده و از هزینه تراشی «مذهبی» و «قومی» بر «مناسبات استراتژیک توسعه ای» (سیاسی، نظامی، هسته ای، اقتصادی، حقوقی- قضایی) جلوگیری کند.

4.    وجه مشترک ایران و پاکستان این است که کشورهای دارای بیشترین جمعیت شیعه در جهان هستند. باید موضوعات مذهبی از «تقابل شیعه-سنی» به «تقابل سنی ایرانی-سنی پاکستانی» و «تعامل شیعه ایرانی-شیعه پاکستانی» تغییر یابد. ظرفیت علمای سنی ایران مغفول مانده که می تواند برای مقابله با فشارهای علمای سنی پاکستان بر سیاستگذاران پاکستانی استفاده شود. از ظرفیت علمای شیعه پاکستانی نیز می توان برای افزایش مناسبات توسعه ای در مناطق محروم دو کشور استفاده کرد.

بازخوانی عرصه سیاستگذاری پاکستان

محور «ژئواکونومیک» محور اصلی تعاملات منطقه ای پاکستان است که با هدف ارتقای وضعیت اقتصادی در بین همسایگان و منطقه آسیای مرکزی پیگیری می شود: 

نشست نمایندگان ارشد افغانستان، پاکستان و ازبکستان و نمایندگان نهادهای بین المللی مالی در شهر «تاشکند» برگزار شد و ساخت خط ریلی «مزار شریف- کابل- پیشاور» توافق شده است. به تازگی، محموله ای تجاربی از پاکستان برای کشورهای آسیای میانه (از مسیر گذرگاه مرزی غلام خان در ولایت خوست در جنوب شرق افغانستان) ارسال شد. این موفقیت نتیجه جلب موافقت مقامات طالبان برای حمایت از پروژه های توسعه ای با ترکمنستان بوده است. همچنین، توافقنامه همکاری گمرکی بین تاجیکستان و پاکستان امضا شد (با این که مرز مشترک ندارند) که به مدد توافقات دوجانبه، چندجانبه، سازمان همکاری شانگهای و سازمان جهانی تجارت جهانی بوده است.

پاکستان تلاش دارد در صدر توجهات امنیتی (تروریستی، هسته ای، نظامی) قرار نگیرد: 

مسائل هسته ای محور سیاستگذاری اش نیست. از تحریک هند پرهیز می کند تا دچار مشکلات امنیتی و نظامی مرزی نشود. درباره کشمیر، بر قطعنامه های سازمان ملل (مبنی بر همه‌پرسی در کشمیر) تأکید می کند تا کشمیری‌ها فرصت یابند درباره سرنوشت خود تصمیم بگیرند، یا مستقل بمانند یا بخشی از پاکستان شوند.  برای مهار تروریسم و کاهش هزینه های مبارزه با آن، تعاملات سازنده با همسایگان و ذینفعان (طالبان افغانستان) را پیش می برد. فاصله راهبردی اش با اسرائیل را حفظ کند (پاکستان اسراییل را به رسمیت نمی شناسند). 

بسته جامع توسعه منطقه ای

ایران باید «بسته جامع توسعه» را برای خودش و به عنوان بخشی از «توسعه کشورهای همسایه» تدارک ببیند. بسنده کردن به خلیج فارس یا کشورهای شیعه نشین یا دل بستن به تمایلات و منویات ایدئولوژیک در روابط خارجی، خطایی راهبردی است. این بسته جامع باید به صورت توافقات دوجانبه و چند جانبه آن را به اجرا درآورد: 

توافق تجارت آزاد/ترجیحی دو و چند جانبه، توافق حمل و نقل و ترانزیت ریلی، توافق مشترک گمرکی و معافیت های گمرکی، توافق کنسرسیوم حمایت مالی از پروژه های مشترک توسعه، تضامین امنیتی-سیاسی،  توافقنامه مبارزه با قاچاق، تسهیل تبادلات اقتصادی (بازگشایی بازارچه های مرزی، . . ) تدوین شود. به طور مثال، گرچه سازمان «اکو» در سال 1985 تاسیس شد اما پروژه خط آهن استانبول- تهران- اسلام‌آباد موسوم به (پروژه قطار آی تی آی) در سال 2009 در این سازمان با 10 عضو مطرح شد که هنوز کامل نشده ولی امید است این سه شهر در سال 2021 به هم متصل شوند. این کریدور جایگزین کمربند جاده-ریل ابریشم چین نیست اما رقیب و مکمل آن است و قدرت مانور و چانه زنی ایران را در منطقه می افزاید. این کمربند فرصتی برای چین است تا از زیرساخت‌های ایران بهره ببرد اما ایران نباید مزیت ژئواستراتژیک خود را ارزان به چین بفروشد.

دیگر فرصت های تعامل ایران و پاکستان

برخی از اینها محصول تغییرات جدید منطقه ای و برخی نتیجه ضعف و کم کاری است:

بازارچه‌های مرزی فرصتی برای توسعه سریع عقب افتادگی شرق ایران هستند. گفتنی است رییس جمهوری پاکستان حامی احداث بازارچه‌های مرزی با افغانستان و ایران است (برای افزایش فرصت های شغلی برای مردم محلی، کمک به مبارزه با قاچاق). دولت‌های ایالتی و فدرال حمایت کرده اند و کابینه پاکستان نیز پیش‌نویس ایجاد و راه‌اندازی 18 بازارچه مرزی را بررسی کرده و راه اندازی هرچه سریعتر 4 بازارچه مرزی را تصویب کرده است.

نظام قضایی ضعیف پاکستان فرصت و عرصه جدیدی برای تعامل مشترک است تا با تبادل تجربیات حقوقی و رویه های قضایی، هزینه امنیتی و راهبردی توسعه در شرق ایران و غرب پاکستان کاهش یابد. گفتنی است چندی پیش رئیس جمهور پاکستان (عارف علوی) از عدم حاکمیت قانون، ضعف سیستم قضایی، کمبود قانون و مقررات و نداشتن اقتدار در مجازات مجرمین شکایت کرده بود. همه این موارد فرصت هایی طلایی برای نظام حقوقی و قضایی ایران هستند.

ایران نیز باید سیاستی بگزیند که هزینه مقابله با اسرائیل با کشورهایی تقسیم شود که اسرائیل را به رسمیت نمی شناسند.