تهران منتظر وعده بایدن

نویسنده: رضا رسالت، کارشناس روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: نگرش جمهوری اسلامی ایران به برجام، به مثابه یک توافق پایاپای بوده است. بر این مبنا که در ازای داده‌هایی به غرب در حیطه محدودیت‌های برنامه هسته‌ای، ستانده‌هایی در حوزه اقتصادی و بعضاً دیپلماسی اخذ شود. خروج پرونده هسته‌ای ایران از شورای امنیت سازمان ملل و خارج شدن ایران از ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد دستاوردهای مهم از منظر روابط بین‌الملل بوده است. پس از آن، ختم پرونده ابعاد احتمالی نظامی در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز از اهمیت بالایی در حوزه وضعیت حقوقی ایران در آژانس برخوردار بوده، ولی مطالبات اقتصادی ایران در برجام نیز برای عبور از چالش‌های اقتصادی اهمیت فراوان داشته است. از این زاویه، رفع تحریم‌های ثانویه در خصوص فروش نفت، سوئیفت، بیمه، کشتی‌رانی، استفاده از دلار در مبادلات ارزی، طلا و فلزات گران‌قیمت و همچنین تحریم‌های مرتبط با برخی قطعات و تجهیزات در حوزه‌های صنعتی مانند خودرو و حمل‌ونقل مانند خطوط ریلی و هوایی، از مهمترین تحریم‌هایی بود که رفع آنها برای ایران اهمیت داشت. تعلیق یا لغو تحریم‌های فوق، مطالبه حداقلی ایران از برجام بوده است. اما مطالبه حداکثری ایران چنان‌چه مسئولان عالی‌رتبه نظام به عنوان پایبندی آمریکا به روح برجام مد نظر داشتند، تخریب ساختار تحریم‌ها بود، بدان معنا که تحریم‌های مذکور به این بهانه یا بهانه‌های دیگر تجدید نشوند؛ ولی نااطمینانی شرکت‌ها و مؤسسات خارجی نسبت به سرمایه‌گذاری در ایران، نشان داد هیئت حاکمه ایالات متحده قصد دارد ساختار تحریم‌ها را برای وادارسازی ایران به مذاکرات مطلوبش در دیگر حوزه‌ها همچنان نگاه دارد.

با این حال در روزهای اخیر برخی اظهار نظرهای محتاطانه و دیپلماتیک مقامات دولت بایدن از خوش بینی نسبت به بازگشت‌ آمریکا به برجام و احیای این توافق کاسته است. رئیس جمهوری امریکا در اولین اظهار نظر برجامی خود پس از ورود به کاخ سفید تنها به گفتن کلمه نه و تکان دادن سر خود در جواب خبرنگار بسنده کرده است. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا نیز این ادعای غیر قابل قبول را تکرار کرده که در صورت بازگشت تهران به برجام واشنگتن نیز آماده بازگشت به آن خواهد بود. او گفت که آمریکا خواهان بازگشت به توافق هسته‌ای ایران است به شرط این که ایران نیز همین کار را کند و سپس کشورش با متحدان آمریکا و شرکایش درباره توافقی طولانی تر و قوی تر که در برگیرنده دیگر مسائل باشد، همکاری خواهد کرد. این سخنان در حالی مطرح می شود که ایران هنوز عضوی از برجام است و از این قرارداد بین المللی خارج نشده است و این آمریکا بود که در دولت ترامپ از برجام خارج شد و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت را زیر پا گذاشت و کشورهای اروپایی هم با وجود وعده‌های مکرر نتوانستند اقدامی در راستای منتفع شدن ایران از برجام انجام دهند. ایران یک سال بار برجام را به تنهایی به دوش کشید و پس از آن و با هدف توازن بخشی به برجام تعهدات خود را در پنج گام کاهش داد. اکنون نوبت آمریکاست که در راستای چندجانبه گرایی، با بازگشت به برجام و لغو تحریم‌ها اعتماد سازی کند و حسن نیت خود را نشان دهد.

بیش از همه این موارد آنچه به ایران ارتباط پیدا می کند وعده بایدن و اعضای ارشد تیم همراه او در بازگشت آمریکا به توافق ۱+۵ است. وعده‌ای که به گفته بایدن جزء اولویت‌های او بود اما اکنون به نظر می‌رسد که بایدن و تیم او در این مورد به نوعی دچار سردرگمی شده اند. در خصوص دلیل قرار نگرفتن موضوع هسته ای ایران در اولویت بایدن گمانه‌زنی‌های بسیاری مطرح شده، برخی معتقدند که پرونده‌های مهم بسیاری در سیاست داخلی و خارجی از اولویت بالاتری نسبت به توافق ۱+۵ برخوردار است؛ برخی معتقدند که پیچیدگی روابط ایران و آمریکا از یک سو و دخالت‌های بازیگران بیرونی، همانند برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس و رژیم صهیونیستی در مورد بازگشت احتمالی دولت جدید آمریکا به برجام همگی دست به دست هم دادند که این بازگشت به برجام یا میز مذاکره را با دشواری مواجه کنند.

با این حال به نظر می رسد دولت بایدن می‌تواند تحریم‌های برآمده از فرمان‌های اجرایی ترامپ را بدون نیاز به مجوز کنگره، ملغی کند. درباره دیگر موارد نیز با توجه به کسب برتری حزب دموکرات در سنا، ادعای عدم همراهی کنگره از سوی دولت بایدن پذیرفتنی نخواهد بود. در عین حال باید به این نکته توجه کرد که هر دو قانون ایسا و کاتسا با اکثریت قریب‌به‌اتفاق آرا اعم از جمهوری‌خواه و دموکرات به تصویب رسید که نشان می‌دهد تمایزگذاری میان این دو حزب در نوع سیاست‌گذاری علیه ایران نباید سبب غفلت از اشتراک‌ مساعی آنان در اعمال هرگونه فشار بر کشور شود. آن چه مطمح نظر است اینکه بازگرداندن تعادل از دست رفته بین حقوق و مسئولیت های تمامی طرف های برجام، یک ضرورت مطلق است. ایران به نوبه خود اعلام آمادگی کرده تا تمامی اقدامات جبرانی را برگرداند که البته چنین امری، نیازمند به حداکثر رسانی ظرفیت ها در سایر طرف های باقی مانده برجام برای اجرای موثر تعهداتشان است. البته نمود عملی این تلاش ها باید به رفع کامل تحریم ها و لغو موثر محدودیت های اقتصادی برای جمهوری اسلامی ایران بیانجامد.