سال ۲۰۲۱ از منظر سیاست خارجی ترکیه

دیپلماسی ایرانی: رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه روز 26 دسامبر 2020 در یک سخنرانی ویدئویی سال 2021 را "سال اصلاحات دموکراتیک و اقتصادی" برای کشورش اعلام کرده است. اردوغان در این سخنرانی که در مراسم افتتاحیه یک پروژه بزرگ در استانبول به ارزش 352 میلیون لیره ترکیه (حدود 46 میلیون دلار) بوده، بزرگترین افتخارش را خدمت به ملت و بالا بردن اعتبار کشورش دانسته است. وی همچنین عنوان داشته در روند کنونی جهان که در آن شیوع ویروس کرونا به شوک اقتصادی و سیاسی فزاینده ای تبدیل شده، ترکیه در گذار از یک تحول تاریخی از نظر زیرساختی توسعه یافته و به لحاظ قدرت سیاسی و اقتصادی آماده است تا هم در عمل و هم میز مذاکره فعال باشد. 

اظهارات اردوغان نشان از آن دارد که اصلاحات اقتصادی و دموکراتیک مورد هدف وی در سال 2021 از یک سو با سرمایه گذاری های کلان در پروژه های نوین در معماری جدید جهانی در رسیدن به جایگاه شایستگی های سیاسی و اقتصادی مد نظر وی درنظر گرفته می شود و از سوی دیگر اعلام آمادگی وی برای مذاکره و همکاری با هر کشوری که به حاکمیت، حقوق، قانون و پتانسیل ترکیه احترام بگذارد اعم از اروپا، آمریکا، روسیه، چین و یا کشورهای دیگر در منطقه خاورمیانه حاکی از سیاستی آشتی جویانه است که فصل جدیدی در روابط خارجی با دیگر کشورها خواهد گشود. 

در نگاهی به اقتصاد و تجارت جهانی در سال 2020 ، اقتصاد ترکیه علیرغم نتایج منفی حاصل از پاندمی کووید-19 دارای موفقیت های مالی بوده و کسری بودجه آن از سطح 4 درصد فراتر نرفته است. این در حالی است که نسبت کسری بودجه ایالات متحده به تولید ناخالص داخلی  (GDP)  به 20 درصد و کسری بودجه بسیاری از اعضای G-20 بین 6 تا 15 درصد بوده است. ترکیه هفدهمین اقتصاد بزرگ جهان سال گذشته را با رشد مثبت اقتصادی به پایان رسانده در حالی که بسیاری از 40 کشور پیشرو در اقتصاد در این زمینه موفق نبوده اند. ترکیه در سال 2020 ابتکارات قابل توجهی را در سیاست خارجی خود انجام داده که موجب افزایش اثربخشی این کشور در سیاست های بین المللی شده است که می توان در دو بخش اقتصادی و سیاسی بدان پرداخت:

ابتدا در زمینه اقتصادی که احیای جاده قدیم ابریشم در چهارم دسامبر 2020 با نام جدید جاده ابریشم آهنین از طریق خطوط آهن در مسیر چین تا اروپا به ترکیه این فرصت را داده تا استانبول را در یک مسیر بین المللی با گذشتن از گرجستان- آذربایجان- گذرگاه دریای خزر- قزاقستان به شهر "شی آن" چین وصل کند. 

- پروژه فرودگاه بین المللی جدید استانبول در مسیر تونل اوراسیا که کوتاه ترین راه میان آسیا و اروپاست، ترکیه را به شاهراه صادرات و واردات اروپا تبدیل کرده و امکان سرمایه گذاری بسیاری از شرکت های مطرح جهانی را به سوی ترکیه جلب کرده است.

-ترکیه با امضای دو توافق‌نامه دریایی و همکاری امنیتی و نظامی با فائز السراج، نخست‌وزیر دولت وفاق ملی لیبی “GNA” در نوامبر 2019 با هدف اقتصادی در بهره گیری از منافع گاز دریایی در مدیترانه و تفاهم نامه تعیین مرز دریایی بین جنوب غربی ترکیه و شمال شرقی لیبی در این دریا برای گسترش امنیت و همکاری های نظامی توانسته در مسیر استراتژی بزرگی قرار گیرد که به عنوان یک قدرت منطقه ای و حتی یک قدرت جهانی در حال ظهور شناسایی شود. 

-خط لوله گاز ترانس آناتولی  (TANAP) که گاز طبیعی را از میدان شاه دنیز در دریای خزر و در نزدیکی سواحل جمهوری آذربایجان به سمت اروپا می برد، سرآغاز فصل جدیدی از نقش آفرینی ترکیه در تامین امنیت انرژی بوده که نقش ترکیه را در امنیت اقتصادی کشورهای تامین کننده انرژی در خاورمیانه و آسیای میانه و کشورهای مصرف کننده انرژی اروپایی ارتقا بخشیده است. افتتاح رسمی خط لوله ترک استریم در ژانویه 2020 دستاورد مهم اقتصادی دیگر برای ترکیه بوده زیرا ترکیه با قرار گیری در مسیر انتقال گاز از روسیه به اروپا منتفع شده و به لحاظ استراتژیک موجب افزایش امنیت انرژی این کشور شده است.  

بازی بزرگ جسورانه اردوغان در زمینه انرژی زمانی کامل تر شد که در آن ترکیه نه تنها به عنوان یک کشور ترانزیت گاز، بلکه به عنوان تامین کننده گاز با اکتشاف یک میدان گازی در آگوست سال گذشته با حجم 320 میلیارد متر مکعب در سواحل دریای سیاه مطرح شد. این اکتشاف هدف گذاری ترکیه را برای تبدیل شدن به صادر کننده خالص انرژی تغییر داده است. 

دوم در زمینه سیاسی سال 2020 برای ترکیه سال به ثمر رسیدن سیاست های فعال در منطقه ای از شرق مدیترانه تا غرب آسیای میانه بوده تا با ماجراجویی نظامی در سوریه، عراق، لیبی، مدیترانه شرقی و قره باغ جایگاه مستقل خود را در جهان حفظ کند. 

- اردوغان با شکست اقدامات مهار نفوذ فزاینده ترکیه در منطقه مدیترانه شرقی قدرت بازدارندگی کشورش را با حفظ منافع ملی خود و ترک های قبرس نشان داد. قابل ذکر آن که کشورهای اتحادیه اروپا در کنار یونان، قبرس جنوبی و مصر درباره اکتشاف و استخراج منابع گاز طبیعی و نفت دریای مدیترانه شرقی و تعیین حریم دریایی براساس حقوق بین المللی در جبهه مقابل ترکیه قرار گرفته اند. اردوغان تلاش داشته تا با تبیین استراتژی های خود در لیبی و با قوانین در نظر گرفته شده در کنوانسیون حقوق دریاها در ارتباط با مرزهای دریایی، به لحاظ جغرافیایی تعیین کننده نتیجه اختلافات باشد.

- ترکیه همزمان با اختلاف با یونان و دیگر شرکای ناتو مانند فرانسه و آلمان در شرق مدیترانه، یک استراتژی تعمدی با کشورهای منطقه ساحلی دریای سیاه، قفقاز و آسیای میانه را دنبال کرده تا فضای جدیدی از نفوذ و مشارکت های استراتژیک مستقل از متحدان سنتی خود در ناتو را در اختیار گیرد و در ضمن به مناطق نفوذ و کنترل سنتی روسیه نیز دسترسی داشته باشد. 

- ترکیه در مخالفت با بسیاری از قدرت های منطقه ای و جهانی در بحران لیبی و با به رسمیت شناختن دولت وفاق ملی و سپس به واسطه کمک به بازسازی نهادهای دولتی و ساخت بخش امنیتی در این کشور بازیگری منطقه ای خود را به نمایش گذاشته و با تعمیق روابط سیاسی و اقتصادی با کشورهایی مانند الجزایر، نیجر، تونس و همچنین سومالی -که در آن ارتش ترکیه بزرگترین پایگاه نظامی خود در خارج را ایجاد کرده- بدان وسعت بخشید.

-بارزترین نمود استراتژی فعال ترکیه در درگیری قره باغ بوده که با استفاده از درگیری میان آذربایجان و ارمنستان و با تحکیم اتحاد در حال رشد خود با آذربایجان به حیاط خلوت روسیه نفوذ کند و وضعیت خود را به عنوان یک بازیگر اصلی در قفقاز بشناساند. ترکیه با ارسال سلاح های استراتژیک مانند هواپیماهای بدون سرنشین مسلح (پهپاد) به آذربایجان و با تغییر تعادل تسلیحات به نفع باکو برای آزاد سازی مناطق تحت اشغال ارامنه، خود را به عنوان یک بازیگر مهم منطقه ای در قفقاز جنوبی اثبات کرده است.

نقش ترکیه به عنوان بازیگر مستقل در درگیری های لیبی، سوریه و قره باغ کوهستانی، متهم شدن ترکیه برای اکتشاف غیرقانونی گاز در شرق مدیترانه و اوج گرفتن درگیری ها بر سر جزیره قبرس موجبات اختلاف میان ترکیه و اتحادیه اروپا را فراهم کرده و این در حالی است که بیشتر اعضای اتحادیه اروپا عضو پیمان نظامی ناتو بوده و ملزم به دفاع از منافع ترکیه در صورت بروز هر گونه درگیری نظامی هستند. ترکیه شریک استراتژیک اتحادیه اروپا بوده و امنیت اتحادیه اروپا وابستگی زیادی به امنیت ترکیه دارد. به عنوان نمونه ترکیه در یک همکاری بین المللی در راستای بیانیه اتحادیه اروپا- ترکیه در مارس 2016 با پذیرش چهار میلیون پناهنده علیرغم پیامدهای سیاسی و اقتصادی آن و جلوگیری از ورود صدها مهاجر به اروپا از مرزهای اتحادیه اروپا محافظت کرده است. اگرچه روابط ترکیه و اتحادیه اروپا به دلیل ظهور احزاب و سیاستمداران راست گرا، بیگانه هراسی و اسلام هراسی در اروپا تیره تر نیز شده، اما یک طرح گفتگوی جدید با اتحادیه اروپا همراه با اعتماد مجدد در اولویت دیپلماسی آنکارا در نظر گرفته شده است.

همچنین ترکیه با خرید موشک های پیشرفته S-400 روسی از برنامه تولید مشترک جنگنده F-35 ایالات متحده خارج و با تحریم ها از سوی واشنگتن روبه رو شد. علیرغم روابط ناخوشایند میان دو طرف در نتیجه این تحریم که ترکیه را با مشکلات جدی روبرو ساخته، آنکارا منافع خود را در مقابل بازیگران دیگر -ایالات متحده و روسیه- در اولویت قرار داده است. جیمز جفری، سفیر سابق آمریکا در آنکارا و نماینده ویژه در سوریه در ارتباط با اهمیت نقش ترکیه در درگیری های منطقه ای که در دستور کار ایالات متحده نیز بوده، تأکید کرده که ایالات متحده بدون ترکیه در همه این زمینه ها نمی تواند از منافع خود محافظت کند. بنابراین می توان پیش بینی کرد که پیامدهای نقش موثر ترکیه در زمینه های مربوط به دیپلماسی فعال آن در سال 2021 بسیار بیشتر نمایان خواهد شد.

علیرغم این که موضوعات واگرا با متحدان اصلی مانند ایالات متحده و برخی از کشورهای اروپایی، ترکیه را با چالش های اساسی روبرو ساخته، اما چشم انداز آینده همراه با اصلاحات و تجدید نظر، کانون سیاست خارجی آنکارا در سال جاری خواهد بود. انتظارات ترکیه برای سال 2021 در برقراری روابط با دیگر کشورها و اعلام آمادگی برای مذاکره و همکاری با اروپا، آمریکا، روسیه، چین و یا کشورهای دیگر در منطقه خاورمیانه می تواند منتج به یک راه حل دائمی برای مشکلات موجود نه تنها با کشورهای منطقه بلکه با یک توافق و اتحاد گسترده در مقیاس جهانی شود.

اردوغان انتظار دارد تا جهان پس از پاندمی کووید-19 مملو از فرصت های جدیدی باشد که ساختار قدرت سیاسی و اقتصادی ترکیه در یک پیکربندی نو منتهی به ایجاد تعادل در بسیاری از زمینه های سیاست خارجی شود. بنظر می رسد اردوغان با متمرکز کردن لنزهای سیاست خارجی ترکیه بر وضوح فرصتهای سرمایه گذاری های اقتصادی و انطباق پویایی های سیاست های بین المللی با منافع ملی کشورش، به شکل گیری ژئوپلیتیک منطقه ای و جهانی در آینده نزدیک کمک کند.