آشتی عربستان با قطر، چه کسی برنده شد؟

نویسنده: محسن پاک آیین، سفیر سابق ایران در آذربایجان، ازبکستان، تایلند، زامبیا و تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل

دیپلماسی ایرانی - در روز ۵ ژوئن سال ۲۰۱۷ عربستان سعودی  قطع روابط دیپلماتیک با قطر را رسما  اعلام و این کشور را تحت تحریم های همه جانبه قرار داد. در نتیجه، تمامی راه‌های زمینی، دریایی و هوایی عربستان و کشورهای همسو با قطر بسته شد. بلافاصله کشورهای مصر، امارات  و بحرین  از تصمیم عربستان حمایت کرده و با فشار حکام سعودی، کشورهای لیبی، یمن، مالدیو، سنگال، موریتانی، چاد، کومور، نیجر و گابن با قطر قطع رابطه کردند. دولت اردن نیز در ۶ ژوئن ۲۰۱۷ اعلام کرد که سطح مناسبات دیپلماتیک خود را با قطر کاهش می‌دهد.

روز چهارشنبه ۷ ژوئن دونالد ترامپ در صحبت  با ملک سلمان پادشاه سعودی صحبت و از تصمیم وی حمایت کرد. روز جمعه ۹ ژوئن ۲۰۱۷ رئیس‌جمهور آمریکا رسما اعلام کرد که قطر «به‌طور تاریخی از تروریسم در سطح بالایی حمایت مالی می‌کرده‌است.» ترامپ از قطر خواست کمک مالی به تروریسم را متوقف کند.

عربستان سعودی، دلگرم به پشتیبانی آمریکا و چند کشور عربی، با یک التیماتوم ۲۴ ساعته به قطر، از ده شرط برای ازسرگیری روابط با این کشور خبر داد. این شرط‌ها عبارت بودند از:

- قطع فوری روابط دیپلماتیک با ایران و ترکیه

- اخراج اعضای حماس از کشور

- مسدود کردن حساب اعضای حماس و توقف کمک مالی به آنها

- اخراج اعضای اخوان المسلمین مصر

- اخراج مخالفان شورای همکاری کشورهای عرب خلیج فارس از کشور

- توقف حمایت از گروه‌های تروریستی

- توقف دخالت در امور داخلی مصر

- توقف پخش برنامه از شبکه تلویزیونی الجزیره

- عذرخواهی از ۵ کشور دیگر عضو شورای همکاری خلیج فارس بابت مطالب پخش‌شده از الجزیره

- تعهد به پایبندی به کلیه سیاست‌های شورای همکاری خلیج فارس

وزیر خارجه بحرین خالد بن احمد آل خلیفه در ۸ ژوئن ۲۰۱۷ نیز گفت: یکی از شرایط عادی شدن روابط ما با دوحه این است که قطر از ایران که دشمن شماره یک کشورهای عربی خلیج فارس است دوری جوید.

در واکنش به اقدامات خصمانه ائتلاف عربستان علیه قطر، ایران و ترکیه به حمایت از دوحه پرداختند. البته ایران اعلام کرد که بروز تنش میان کشورهای همسایه را برای امنیت منطقه مفید نمی داند و تنها درچارچوب اقدامات انساندوستانه و احترام به همسایگان، از قطر حمایت می کند.

ایران مرز هوایی خود را بر روی پروازهای شرکت‌های هوایی قطر از جمله هواپیمایی قطر بازگذاشت و ارسال مواد غذایی به دوحه را آغاز کرد تا مردم قطر با مشکل غذایی مواجه نشوند. شرکت هواپیمایی ایران ایر در تاریخ ۱۱ ژوئن ۲۰۱۷ اعلام کرد که ۵ فروند هواپیما حامل مواد غذایی به قطر فرستاده‌است. سه بندر بوشهر، بندرعباس و بندر لنگه دراختیار قطر قرار گرفت و پروازهای شرکت هواپیمایی قطر به اروپا از طریق آسمان ایران انجام شد.

قیمت نفت خام از همان روز دوشنبه ۵ ژوئن ۲۰۱۷ با افزایش جهشی مواجه شد. قیمت هر بشکه نفت برنت در این روز با ۱٫۱ درصد افزایش به ۵۰ دلار و ۴۸ سنت رسید. اتفاقی که به نفع ایران تمام و موجب افزایش درآمد نفتی تهران شد.

در نتیجه حمایت های همه جانبه ایران و ترکیه از قطر و به دنبال بی تاثیرماندن تحریم ها و تهدیدات عربستان علیه قطر، حدود یک ماه بعد یعنی در ۱۹ ژوئیه ۲۰۱۷ وزرای خارجه کشورهای تحریم کننده، عقب نشینی کرده و در یک نشست خبری در دفتر نمایندگی دائم امارات در سازمان ملل متحد اعلام کردند که دیگر «اجرای دقیق» شروط سیزده‌گانه از سوی قطر را شرط پایان تحریم‌ها نمی‌دانند و ضرب الاجلی نیز در نظر ندارند. آنها خواسته‌های خود را به «شش اصل» برای مقابله با افراطی‌گری و تروریسم کاهش دادند.

متعاقبا در ۱۷ اوت ۲۰۱۷ پادشاه عربستان، چراغ سبز دیگری به دوحه نشان داد و برای شرکت حجاج قطری در مراسم حج امسال، موافقت کرد تا حجاج قطری از طریق گذرگاه زمینی مرزی بین دو کشور بدون کارت الکترونیکی به حج اقدام بروند. وی همچنین به خطوط هوایی عربستان نیز دستور داد که پس از پایان مراسم حج، آنها را از منامه به دوحه برگردانند و همه هزینه‌های حجاج قطری نیز به حساب وی باشد.

عربستان سعودی و آمریکا که بسیار امیدوار بودند با تحریم قطر به اهداف خود بخصوص انزوای ایران در منطقه برسند، بعد از بی نتیجه شدن تحریم ها و پس از شکست ترامپ در انتخابات آمریکا برای آشتی با قطر به دست و پا افتادند. اقدام عجولانه و منفعلانه عربستان، منجر به خاتمه تحریم و محاصره چندساله قطر شد و دوحه پیروزمندانه در اجلاس عربستان واقع در شهر بیابانی العلا شرکت کرد. امیر قطر در این اجلاس برای نخستین بار پس از سه سال و نیم، با آغوش گرم شاهزاده محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی روبرو شد. قطر به هیچ یک از شروط سیزده گانه عربستان تن در نداد و تنها طی موافقت با یک بیانیه مشترک درباره امنیت منطقه، پیروزی خود را به رخ عربستان و متحدان عرب وی کشید. محتوای این بیانیه هنوز فاش نشده است.

به قول یکی از تحلیگران غربی، بزرگترین امتیازی که قطر به عربستان سعودی داد تنها این بود که شاهزاده محمد را به عنوان حاکم جدید منطقه به رسمیت بشناسد، و آن هم به شکل یک دیده بوسی.

در مجموع با حمایت ایران و چند کشور دیگر از جمله ترکیه، محاصره‌ای که امیرنشین کوچک قطر را در تنگنا گذاشت نتوانست این کشور را وادار به تسلیم کند. امروز قطر که تا پیش از تحریم، برای تامین کالا به مرز خشکی با عربستان سعودی متکی بود، به ایران، ترکیه، عمان و کویت روی آورد و خطوط کشتیرانی تازه‌ای راه انداخت. در واقع محاصره قطر به جای فلج کردن این کشور، مقاومت و استقلال آن را افزایش داد و آن را به ایران و ترکیه نزدیکتر کرد.

ساموئل رامانی، پژوهشگر دانشگاه آکسفورد و عضو انجمن بین‌المللی خلیج در واشنگتن می گوید« قطر زنجیره‌های تامین نیازهای کشاورزی و صنعتی خود را متنوع کرد و نتیجه واقعی محاصره قطر، تشکیل مجمعی از شرکای جدید و متنوع برای این کشوربود.»

تحلیلگران اماراتی می‌گویند که توانایی قطر از محاصره آسیب ندید و حرکتش در جهت «انتقاد تهاجمی‌تر» از بقیه کشورهای خلیج فارس درعمل دلیل اصلی آشتی روز سه‌شنبه بود.

عبدالخالق عبدالله، کارشناس سیاسی اماراتی نیز گفت: «این درک به وجود آمد که تحریم نمی‌تواند سیاست‌ها را تغییر دهد. قطر امروز به دشمنان منطقه‌ای امارات نزدیکتر شده است.»

هنگامی که جنجال های تبلیغاتی رسانه های عربی-عبری-غربی در بزرگنمایی آشتی عربستان و قطر تمام شود، آنگاه این واقعیت آشکار می شود که برنده اصلی این ماجرا، قطر، ایران، ترکیه و حماس بودند و کشورهای عرب و آمریکا که روی اسب بازنده شرط بندی کرده بودند، اینک با دست خالی شاهد تماشای صحنه هستند.

 با این همه هنوز هم نمی توان امیدوار بود که اختلافات جدی عربستان و امارات و بحرین و مصر با قطر خاتمه یافته باشد و قطری‌هایی که از این درگیری صاحب تجربه شده اند از این پس هشیارانه تر برای شناخت دوست و دشمن خود عمل خواهند کرد.