روابط ترکیه با اسرائیل در شرف تغییر است؟

نویسنده: ساموئل رامانی

دیپلماسی ایرانی: المانیتور 9 دسامبر گزارش داد که ترکیه قصد دارد یک سفیر جدید در اسرائیل منصوب کند. ظاهرا فرد مورد نظر برای این سمت افق الوتاش، رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک در وزارت امور خارجه ترکیه، است که به زبان عبری تسلط دارد و از دانشگاه عبری زبان در قدس اشغالی فارغ التحصیل شده است. او همچنین از طرفداران قاطع سیاست های رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، به شمار می رود و دیدگاهی به شدت طرفدارانه از فلسطین در مناقشات اسرائیل و فلسطین دارد. تصمیم ترکیه به نامزد کردن یکی از آینده دارترین دیپلمات های خود به عنوان سفیر در اسرائیل جالب توجه است، چون در حال حاضر روابط دو جانبه ترکیه و اسرائیل در پایین ترین سطح قرار دارد و چون این اقدام منعکس کننده سیاست دو مرحله ای اردوغان در قبال اسرائیل است: متوسل شدن به احساسات ضد اسرائیلی در داخل ترکیه و استفاده از تهدید بالقوه اسرائیل برای منافع ترکیه در خارج از کشور.

اردوغان در راستای تقویت پایگاه حزب عدالت و توسعه، روابط ترکیه و اسرائیل را با محکوم کردن توافق آبراهام، تعامل با حماس و انتقاد از اسرائیل در سازمان ملل، به تنش کشاند. اما به رغم این رویکرد خصمانه، ترکیه خواستار تقویت و گسترش روابط تجاری خود را با اسرائیل و ممانعت از قرار گرفتن اسرائیل در مسیر جاه طلبی های ژئوپلیتیک خود است.

در سال 2003 که اردوغان نخست وزیر اسرائیل شد، روابط ترکیه و اسرائیل صمیمانه بود. به رغم نگرانی های اسرائیل درباره گرایش های اسلام گرایانه اردوغان، اسرائیل و ترکیه رزمایش نظامی مشترک برگزار کردند و فناوری نظامی را به اشتراک گذاشتند. در ژانویه 2005 ، اردوغان با موشه کاتساو، نخست وزیر وقت اسرائیل، دیدار و درباره برنامه هسته ای ایران گفت و گو مرد. در نوامبر 2007 هم شیمون پرز بر قدرت روابط ترکیه و اسرائیل تاکید کرد و اولین رئیس جمهور اسرائیل شد که در پارلمان ترکیه سخنرانی داشت. در رابطه با فلسطین، اردوغان بارها از سیاست اسرائیل انتقاد و حتی توطئه اسرائیلی در ترور شیخ یاسین، رهبر حماس، را محکوم کرد. با این حال، اختلافات عمدتا تحت تاثیر روابط گسترده تر ترکیه و اسرائیل ناچیز شمرده می شدند. اذهان عمومی درباره اسرائیل در پی جنگ سه هفته ای سال 2008 و 2009 بین اسرائیل و حماس در نوار غزه، تحت تاثیر قرار گرفت و موضع گیری ضد اسرائیلی اردوغان شدیدالحن تر شد. 

این وخامت روابط ترکیه و اسرائیل از دو جهت با منافع داخلی اردوغان مطابقت داشت. نخست، این امکارن را برای اردوغان فراهم آورد تا ترکیه را قهرمان اصلی آرمان فلسطینی در خاورمیانه معرفی کند. دوم، این امکان را برای اردوغان فراهم آورد تا اسرائیل را به دلیل اغتشاشات سیاسی و پریشانی اقتصادی در ترکیه مورد سرزنش قرار دهد.

این روایت ها برای سال ها سیاست ترکیه در قبال اسرائیل را با افکار عمومی تنظیم کرده و به تقویت حمایت داخلی از حزب عدالت و توسعه اردوغان انجامیده است. طبق نظرسنجی «تحقیقات پیو» در بهار 2014، تنها 2 درصد از ترک ها نظر مثبتی با اسرائیل داشتند و طبق نظرسنجی سال 2018 دانشگاه بیلگی استانبول، 14 درصد ترک ها اسرائیل را بزرگ ترین تهدید امنیت ملی برای ترکیه می دانستند که بالاترین عدد پس از ایالات متحده بود. تغییر رویه ترکیه به سمت موضع گیری فعالانه در طرفداری از فلسطین پس از حمله اسرائیل به ناوگان غزه در ماه مه 2010 تقویت شد. اردوغان کشته شدن 10 نیروی امدادی ترکیه توسط اسرائیل را «اقدام تروریسم دولتی و غیرانسانی» توصیف و در سپتامبر 2011 سفیر اسرائیل را اخراج کرد. در ژوئن 2016 که این اختلاف حل شد، ترکیه نقش بیشتری در توسعه اقتصادی نوار غزه بر عهده گرفت و متعهد شد که پروژه های زیربنایی را در قلمرو محاصره شده پیش ببرد.

گسترش روابط غیررسمی اسرائیل با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی باعث شد که ترکیه فعالیت ها در طرفداری از فلسطین را افزایش دهد. اردوغان در دسامبر 2017 از کشورهای مسلمان خواست تا قدس را به عنوان پایتخت فلسطین به رسمیت بشناسند و وعده داد سفارت ترکیه را در قدس شرقی افتتاح کند. ترکیه همچنین مشارکت در مذاکرات آشتی در فلسطین را بیشتر و تاکید کرد که ترکیه به اسرائیل اجازه الحاق کرانه باختری به سرزمین های اشغالی را نمی دهد.

حزب عدالت و توسعه علاوه بر برجسته کردن حمایت های خود از آرمان فلسطین، از ادعای تهدید برای ثبات داخلی استفاده کرد. بصیر آتالای، معاون نخست وزیر ترکیه، اعتراضات پارک گزی در سال 2013 را نتیجه تبانی میان «مهاجران یهودی» و «رسانه های خارجی» دانست. 

این همسویی مواضع ضد اسرائیلی اردوغان با افکار عمومی در ترکیه و تقویت حمایت داخلی از حزب عدالت و توسعه در نتیجه آن، زنگ خطر را در دستگاه امنیتی اسرائیل به صدا درآورده است. یوسی کوهن، رئیس موساد، اوایل سال جاری میلادی به مقامات اطلاعاتی مصر، عربستان سعودی و امارات گفت که «قدرت ایران شکننده و تهدید واقعی از جانب ترکیه است.» اسرائیل همچنین در ژانویه 202 از ترکیه به عنوان «چالش» یاد کرد و این در حالی است که نگرانی هایی درباره عملیات حماس در ترکیه برای حملات سایبری و ضد اطلاعاتی هم وجود دارد.

اما این درگیری بلند مدت استراتژیک بین اسرائیل و ترکیه برای منافع آنکارا مناسب نیست چون معاملات تجاری سودآور را به خطر می اندازد و با خطر درگیر شدن ارتش ترکیه در شرق مدیترانه همراه است. شورای تجارت ترکیه و اسرائیل در ماه مه در مورد افزایش تجارت دوجانبه به دنبال همه گیری کرونا ابراز خوش بینی کرد. رد همین حال، ترکیه و امارات متحده عربی برای خرید بندر حیفا رقابت می کنند. به علاوه، ارتش ترکیه در حالی که عملیات نظامی در شمال سوریه و لیبی دارد و ماموریت های نظامی احتمالی در عراق و ناگورنو-قره باغ انجام می دهد، توانایی برقراری تعادل در برابر توانایی های نظامی اسرائیل در شرق مدیترانه را ندارد.

از آنجا که اردوغان می خواهد حجم تجارت ترکیه و اسرائیل از حداکثر 6.2 میلیارد دلار در سال 2018 فراتر رود و در عین حال می خواهد مانع از درگیری ارتش ترکیه در شرق مدیترانه شود، انتصاب احتمالی الوتاش به عنوان سفیر برای تامین منافع ترکیه است. بی اعتمادی طولانی بین ترکیه و اسرائیل به این معناست که بازگشت به روابط دوجانبه همکاری سال های نخست اردوغان نمی تواند تحقق یابد؛ با این حال، تحولات اخیر حاکی از آن است که روزنه امیدی برای کاهش تنش های ترکیه و اسرائیل در سال 2021 وجود دارد.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34