تهران باید تصوری روشن از نتایج کاهش تعهدات برجامی داشته باشد

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – از امروز یکشنبه (16 تیرماه) گام دوم ایران در کاهش تعهدات هسته ای با محوریت افزایش سطح غنی سازی از 3.67 وارد فاز عملیاتی می شود. پیش از آن با تایید آژانس بین المللی انرژی اتمی در خصوص عبور ذخایر اورنیوم غنی شده ایران از سقف برجامی (300 کیلوگرم) حساسیت هایی در خصوص فعالیت های هسته ای ایران شکل گرفت که در این راستا موجی از واکنش های سران مقامات کشورهای جهانی را در پی داشت. به موازات این امر به درخواست ایالات متحده آمریکا نیز شورای حکام آژانس روز دهم ژوئیه (۱۹ تیرماه) در وین یک نشست ویژه برای بررسی برنامه هسته‌ای ایران برگزار می‌کند. اما به واقع برآیند این شراط چه آینده ای را برای کشور و برجام رقم خواهد زد؟ جلسه آتی شورای حکام آژانس با محوریت پرونده فعالیت های هسته ای ایران چه خروجی خواهد داشت؟ دیپلماسی ایرانی برای بررسی این مسئله، گفت وگویی را با جاوید قربان اوغلی، مدیرکل سابق آفریقای وزارت امور خارجه، سفیر اسبق ایران در آفریقای جنوبی، تحلیلگر مسائل بین الملل و از کارشناسان باسابقه وزارت امور خارجه صورت داده است که در ادامه از نظر می گذرانید:

با عملیاتی شدن گام دوم ایران در کاهش تعهدات برجامی خود که اقدام حساسیت برانگیزی است، قاره سبز از هفته های منتهی به امروز یکشنبه تکاپوی سیاسی و دیپلماتیک جدی را برای عدم عملیاتی شدن این گام به خصوص افزایش سطح غنی سازی ایران از روزها و هفته‌های گذشته مشخصا از 18 اردیبهشت ماه آغاز کرده است؛ از سفر هایکو ماس، وزیر امور خارجه آلمان تا حضور خانم هلگا اشمید، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، امانوئل بن، مشاور ارشد امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه، اندرو موریسون، معاون وزیر امور خارجه انگلستان به تهران، برگزاری نشست کمیسیون مشترک برجام در سطح معاونین وزراء در وین و نیز مکالمه تلفنی اخیر امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه و حسن روحانی که از عزم جدی برای عملیاتی شدن اینستکس سخن گفته شد. ارزیابی شما از شرایط کنونی، با ورود رسمی ایران به کاهش تعهدات برجامی از امروز یکشنبه چیست؟

از منظر حقوق بین الملل منطق ایران کاملا درست و منطقی و منطبق بر موازین و ساز و کارهای پیش بینی شده در توافق برجام است. اما این یک روی سکه در دنیای سیاست است و همه می دانیم که زبان سیاست در تمام دوره های تاریخ "قدرت" است. آمریکا با ادعای برخورداری عراق از توانایی هسته ای و سلاح های کشتار جمعی دیگر به این کشور حمله کرد و سرنوشت یک کشور و ملت را تغییر داد؛ ادعایی که هرگز اثبات نشد، ولی عدم اثبات آن تغییری در وضعیت ایجاد نکرد.
ما می توانیم با کاهش تعهدات هسته ای برجامی خود فشار به اروپا را افزایش دهیم، ولی باید تصوری روشن از نتیجه این اقدام و علی الخصوص پیامدهای آن داشته باشیم. عدم برخورداری از یک محاسبه دقیق در دنیای سیاست ممکن است عواقب سهمگینی داشته باشد.
در این راستا به نظرم همان طور که خروج  آمریکا از برجام قدرت مانور ما در جهان را به شدت افزایش داد و ما به رغم محدودیت های استفاده از منافع برجام دست برنده را در گفت وگو با جهان داریم، اروپا هم با ناتوانی و یا تعلل در انجام تعهداتش اکنون موضع ضعیفی در برابر ایران دارد. از این رو من بر این باورم حفظ این وضعیت با استمرار فشار به اروپا از طریق مذاکرات سیاسی و نه لزوما تبلیغاتی که ممکن است آنها را به واکنش تبلیغاتی تندتر واردار کرده و وارد دور باطلی شویم که نتیجه آن هل دادن اروپا به سمت مواضع همسو با ترامپ است. لذا این وضعیت بیشتر تامین کننده منافع آنهاست. به خصوص نکه با اقدامات ایران فرصت و قدرت مانور مخالفان اصلی برجام ( اسرائیل و عربستان ) بیشتر خواهد شد و دیگر اینکه فضای کنونی در عرصه بین المللی که به نفع ایران است را تغییر خواهد داد.  

اگر چه در داخل اقدام ایران در کاهش تعهدات هسته ای، به خصوص اقدام امروز ۱۶ تیر ماه به منظور افزایش سطح غنی سازی را در چارچوب برجام و بند 36 توافق هسته ای تفسیر می شود، اما اروپایی ها نظر دیگری دارند؛ این تفاوت نگاه را چگونه ارزیابی می کنید؟

به نظرم اینگونه ارزیابی ها بیشتر تبلیغاتی است. تا به امروز 14 گزارش سازمان بین المللی انرژی اتمی نمایانگر اراده حاکم در ایران برای عمل به تعهدات و حفظ برجام است. اروپا هم بر این نکته واقف است و می داند که اقدامات ایران صرفا فشار تدریجی به امضاء کنندگان برجام برای انجام تعهداتشان است. فروپاشی برجام، نه به نفع ایران است و نه اروپا و برنده واقعی آن صرفا تندروهای آمریکا (ترامپ و تیم همراهش در کاخ سفید) و اسرائیل و عربستان هستند.
سخنان امروز یکشنبه سیدعباس عراقچی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه در مصاحبه مشترک با سخنگوی دولت و سازمان انرژی اتمی موضع دقیق ایران در رابطه با برجام و اقدامات ایران است. وی در این باره گفت: معتقدیم برجام سند معتبر و مهمی است و خواهان ادامه آن هستیم، اما خواسته‌های ما از این سند هم باید محقق شود. حرکت ما داخل برجام مشروع است و این اقدامات از نظر ما نقض برجام نیست. روند کاهش تعهدات هسته ای در راستای حفظ برجام است، نه از بین بردن آن.

علاوه بر تفاوت نگاه ایران و اروپا در خصوص خروج از برجام در سایه اقدام امروز 16 تیر ماه، اکنون گسل جدی میان انتظارت تهران و اروپا در رابطه با سازو کار مالی حمایتی آلمان، فرانسه وانگلستان وجود دارد. از یک طرف به ادعای اروپایی ها، قاره سبز ساز و کار مالی مدنظر خود را برای حمایت از ایران راه اندازی کرده‌ و قرار است که 7 کشور دیگر هم به این سازوکار بپیوندند. اما در آن سو ایران از حجم و نحوه عملکرد این سازوکار مالی به شدت انتقاد دارد و به گفته عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی سه شرط اساسی را برای رضایت از خروجی این ساز و کار ویژه مالی و پایداری اینستکس مطرح کرده است؛ نخست این که نباید اینستکس کانالی در چارچوب قواعد تحریمی آمریکا باشد؛ بلکه باید کانالی مبتنی‌ بر برجام باشد و کلیه تراکنش‌هایی که در چارچوب برجام مجاز بودند از طریق آن انجام شدنی باشد. نکته دوم اینکه شاید در ابتدا شامل کلیه کالاهای غیرتحریمی شود، اما بعدا محدوده آن باید به کلیه کالاها گسترش یابد. نکته سوم این است که اینستکس باید از صادرات نفت به اروپا تامین شود. به نظر شما آیا این میزان از تفاوت و اختلاف نگاه در فاصله کوتاه تا عملیاتی شدن گام دوم ایران در کاهش تعداد هسته ای پر شدنی است؟  

تفاوت دیده ها در تفاوت انتظارات است. ایران در شرایط سختی از نظر اقتصادی قرار گرفته و طبیعی است برای برون رفت از این شرایط تدابیری را بیندیشد، ولی باید ببینیم اولا این تدابیر چقدر با موارد و تعهدات پیش بینی و توافق شده در برجام مطابقت دارد و دیگر اینکه در شرایط کنونی اروپا تا چه حد توان عملیاتی کردن آن را دارد. مثال شرکت های نفتی را بزنیم؛ شرکت های اروپایی به دلایلی که همه می دانیم گوش شنوایی در برابر دولت هایشان ندارند، مگر اینکه این دولت ها زیان های ناشی از معامله این شرکت ها با ایران را متقبل شوند. به نظرم ایران به جای برخورد تبلیغاتی باید در پی سناریوهایی باشد که دولت های اروپایی به هزینه کردن مالی برای حفظ وجهه سیاسی خود وادار شوند. متاسفانه دستگاه دیپلماسی و دستگاه های اجرایی که این مهم را به عهده دارند بیشتر روزنامه ای صحبت می کنند و مخاطبشان، نه منافع ملی که بیشتر رضایت افکار عمومی و خصوصا جناح تندروی سیاسی کشور است. به نظر من ارزش سیاسی اینستکس یا همان ساز و کار همکاری مالی اروپا با ایران بسیار بیشتر از ارزش اقتصادی آن است و گرنه در حوزه اقتصادی اینستکس برای ایران آب باریکه‌ای بیش نیست. با این سازوکار، روال کار اقتصادی ایران عادی نمی شود و نمی تواند نیازهای این کشور را رفع کند، اما ارزش سیاسی بالایی دارد. 

سخنگوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز دوشنبه هفته گذشته در بیانیه‌ای اعلام کرد که یوکیا آمانو، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به اطلاع شورای حکام رسانده است که این آژانس در اول ژوئیه (10 تیر)، عبور ذخایر اورانیم غنی‌سازی شده ایران از محدودیت‌های توافق هسته‌ای (300 کیلوگرم) را تأیید می‌کند. همین بیانیه موجی از واکنش های سران و مقامات اروپایی، آمریکایی و دیگر کشورها را به همراه داشت. از نگاه شما اساساً با تایید رسمی عبور ذخایر اورانیوم غنی شده ایران از محدودیت های برجامی و به موازات آن اقدام امروز ۱۶ تیرماه در افزایش سطح غنی سازی، حساسیت های اقدام تهران در کاهش تعهدات هسته ای را تا چه اندازه بالا خواهد برد؟

گام دوم ایران نیز که از امروز رقم خورده در چارچوب برجام و اخطاری به اروپاست تا قاره سبز را  به انجام تعهدات خود وادار کند. ایران قصد خروج از برجام را ندارد، ولی انتظار دارد که از حداقل مزایای برجام برخوردار باشد. تهدیدات اروپایی ها از یک سو تحت فشار ایالات متحده آمریکا و از سوی دیگر نگرانی از خارج شدن اوضاع از کنترل آنها و حرکت ایران به سمت فعالیت هایی است که امکان دارد بازگشت به عقب را غیرممکن کند. به نظرم  بهتر است اروپا در مقابل ایران از زبان تهدید استفاده نکند. چون این روش پاسخ نخواهد داشت. در کنار آن ایران نیز با درک موقعیت اروپا به سازوکار فشار از طریق مذاکرات دو و چندجانبه روی آورد و از مواضع رسانه ای فاصله بگیرد. چون این روش نیز اروپا را ممکن است در شرایط سختی قرار دهد. حفظ برجام مستلزم انجام حداقل تعهدات از سوی دو طرف است. اگر هدف ایران این است که اروپا به وظایف خود عمل ‌کند، راهکار آن مذاکره و تقویت موضع کشورهای متعهد اروپایی در برجام در مقابل منطق باج خواهانه آمریکاست. 
 
اما در کنار نکاتی که شما به آن اشاره داشتید مسئله پرونده هسته‌ای ایران با تایید عبور ذخایر اورانیوم غنی شده ایران از مرز ۳۰۰ کیلوگرم چه اقتضائاتی پیدا خواهد کرد؟

به نظرم این کار فشار جامعه جهانی به ایران را افزایش خواهد داد. ممکن است آژانس در پرتو این اقدام ایران و تحت فشار آمریکا بیانیه ای را صادر کند که همه چهارده بیانیه قبلی درباره پایبندی ایران به برجام را تحت الشعاع قرار دهد.