حضور مستمر و فعال ایران می تواند بغداد را به جای واشنگتن به سمت تهران بکشاند

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – بعد از ظهر یکشنبه شاهد آغاز سفر 5 روزه وزیر امور خارجه کشور در صدر هیاتی سیاسی و اقتصادی به عراق هستیم. با توجه به سطح مناسبات اقتصادی و تجاری دو کشور و نیز روابط مستحکم سیاسی و دیپلماتیک میان دو کشور می توان اهداف و برنامه های متعددی را در حوزه های سیاسی و اقتصادی برای این سفر برشمرد. دیپلماسی ایرانی برای بررسی اهداف سفر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه عراق، گفت وگویی را با سید رضا قزوینی، کارشناس مسائل خاورمیانه ترتیب داده است که در ادامه از نظر خواهید گذراند:

بعد از ظهر یکشنبه محمد جواد ظریف در صدر هیاتی سیاسی و اقتصادی تهران را به مقصد بغداد برای سفری پنج روزه ترک کرد. از نگاه شما اهداف سفر رئیس دستگاه سیاست خارجی کشور به عراق در چه پارامترهایی خلاصه می شود؟ 

چنان که دستگاه سیاست خارجی رسما اعلام داشته سفر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان در دو بُعد سیاسی و اقتصادی برای تحکیم و گسترش روابط میان تهران و بغداد صورت گرفته است. اما نکته اساسی در خصوص سفر آقای ظریف در عراق به طلاقی این سفر با دو اتفاق مهم در این کشور باز می گردد؛ ابتدا اقتضائات عراق بعد از مواضع دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده برای خروج نیروهای نظامی از سوریه و استقرار آنها در عراق و دیگری حضور کوتاه و غیر مترقبه رئیس جمهوری آمریکا در پایگاه عین الاسد باز می‌گردد. این دو مسئله سبب شده تا اکنون شرایط کشور عراق قدری حساس شود. از سوی دیگر این حساسیت باعث تحریک و ایجاد نگرانی هایی در ایران شده است. لذا این سفر آقای ظریف که اولین سران و مقامات ایرانی در دولت جدید عراق به شمار می آید به نوعی می تواند سفری برای پیگیری و بررسی شرایط و تحولات عراق در حوزه های امنیتی، سیاسی و دیپلماتیک تلقی شود، آن هم در شرایطی که به واسطه مواضع دونالد ترامپ برای استقرار نیروهای نظامی آمریکا در خاک عراق و تحت الشعاع قرار گرفتن امنیت خود کشور عراق، ما شاهد عکس العملی قاطع از سوی بدنه سیاسی و دولت مرکزی بغداد در خصوص اقدامات تحریک‌آمیز کاخ سفید و نیروهای نظامی آمریکایی در خاک عراق نبودیم. به هر حال وضعیت دولت آقای عادل عبدالمهدی، نخست وزیر جدید عراق و درگیری‌های ذهنی وی برای تکمیل کابینه سبب شد تا آن چنان‌که باید دولت مرکزی، ظرفیت و پتانسیل لازم را برای مدیریت شرایط نداشته باشد. این شرایط متشتت دولت بغداد نیز نگرانی های جدی را برای جمهوری اسلامی ایران پدید آورده است که یکی از محورهای سفر آقای محمد جواد ظریف به عراق را شامل می شود.
از سوی دیگر یقیناً یکی از محورهای مهم سفر آقای محمدجواد ظریف به تحکیم و تعمیق روابط و مناسبات تجاری ایران و عراق بازمی‌گردد. اکنون ایران به واسطه فشارهای ظالمانه و یکجانبه ایالات متحده در وضعیت چندان مثبت اقتصادی و معیشتی قرار ندارد. لذا دستگاه دیپلماسی برای مدیریت شرایط به دنبال استفاده از پتانسیل و ظرفیت خود به منظور بهبود مناسبات تجاری و اقتصادی خود با همسایگان است. اکنون به واسطه تحریم های ایالات متحده آمریکا، مناسبات تجاری دلاری ایران و عراق با مشکلات جدی روبه رو شده و از آن طرف مناسبات دو کشور که تا سقف ۱۲ میلیارد دلار رسیده است و در گذشته قرار بوده که سقف این مناسبات تا ۲۰ میلیارد دلار هم برسد، اکنون با ابهامات جدی در سایه فشارها و تحریم‌های ایالات متحده قرار گرفته است. 
لذا محور مهم دیگر سفر 5 روزه آقای ظریف در صدر هیاتی از بازرگانان، تجار و فعالان اقتصادی اعم از بخش خصوصی و دولتی به منظور تداوم و حفظ شرایط اقتصادی با کشور عراق صورت گرفته است تا بتوان بخشی از این مناسبات تجاری را ادامه داد. از سوی دیگر اکنون برخی از رقبای ایران مانند کشور ترکیه و برخی از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در بازسازی و افزایش نفوذ اقتصادی خود در عراق بسیار فعال شده اند. از این رو سفر آقای ظریف در این برهه بسیار لازم و ضروری بود تا بتوان با امضای قراردادها، توافق نامه ها، شرایط را برای تعمیق روابط و گسترش نفوذ اقتصادی ایران در عراق شکل داد. در این رابطه شرکت آقای ظریف و هیئت اقتصادی همراه با او در نشست های تجاری کربلا و سلیمانیه می تواند بسترها و فرصت‌های مناسبی برای شکوفایی سرمایه گذاری ایران در عراق را در اختیار ما قرار خواهد داد.

به تحرکات نظامی، امنیتی و دیپلماتیک ایالات متحده آمریکا در عراق اشاره کردید. آیا سفر مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده، ۴ روز پیش از سفر آقای ظریف برای تحت الشعاع قرار دادن اهداف و دستاوردهای تهران در عراق است؟

اگر مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده پیش از سفر خود به عراق و اقلیم کردستان از سفر آقای ظریف به این کشور اطلاع حاصل کرده باشد، می توان عنوان کرد که احتمالا یکی از محورهای حضور او در خاورمیانه و کشور عراق به تحت الشعاع قرار دادن دستاوردهای سفر وزیر امور خارجه ایران باز می گردد. اما فارغ از این مسئله سفر مخفیانه و غیرمترقبه دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده، حضور مایک پمپئو، وزیر امور خارجه در عراق، سفرهای دوره‌ای جان بولتون در برخی کشورهای عربی خاورمیانه و حتی حضور فرماندهان ارشد نظامی ایالات متحده در بغداد نشان از تحرکات سیاسی، نظامی و حتی امنیتی آمریکا برای انجام برخی از برنامه‌های مد نظر خود در منطقه غرب آسیا به منظور تحت فشار قرار دادن جمهوری اسلامی ایران و نیروهای محور مقاومت حاضر در عراق دارد. لذا حتی اگر سفر مایک پمپئو برای تحت الشعاع قرار دادن اهداف و دستاوردهای سفر آقای ظریف به عراق هم صورت نگرفته نباشد، نمی توان این رفتارها و تحرکات آمریکا در غرب آسیا را نادیده گرفت که یقینا حاوی پیام و نکات جدی برای ما است. 

با توجه به این نکته که شما به آن اشاره کردید آیا اساسا آقای ظریف در این سفر می تواند این مسئله را مدیریت کند و یا این که اساساً باید این مسئله را از طریق دیپلماسی نظامی و امنیتی پیگیری کرد؟

با وجود این که آقای دکتر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران شخصیتی با تجربه و توانا در حوزه دیپلماسی و روابط بین الملل هستند، اما عرصه تنش و تقابل ایالات متحده آمریکا با جمهوری اسلامی ایران اکنون به یک کارزار تمام عیار در همه ابعاد بدل شده است؛ از جنگ اقتصادی تا رقابت های امنیتی و جنگ های نیابتی. لذا پیگیری و مدیریت شرایط در حال حاضر از توان یک نفر و یا حتی یک وزارتخانه خارج است. 
این مسئله باید با همراهی، همکاری و حمایت همه مسئولین، ارگان ها و نهادها صورت گیرد. لذا الزاما نمی توان گفت که آقای ظریف در سفر به عراق می‌تواند همه مسائل و مشکلات موجود از حوزه های امنیتی و نظامی تا مشکلات اقتصادی میان ایران و عراق را به واسطه فشارهای ایالات متحده آمریکا را حل خواهد کرد. اما من معتقدم به حکم همسایگی دو کشور ایران و عراق و نیز در سایه روابط مستحکم، عمیق و با سابقه دو کشور که نقش و نفوذ جمهوری اسلامی ایران در حوزه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی در عراق شکل داده است می تواند در حکم سوپاپ اطمینانی برای تهران عمل کند. چرا که دولت مرکزی بغداد به منافع و در عین حال حساسیت‌های جمهوری اسلامی ایران به خوبی واقف و آگاه است و تمایلی برای ایجاد شکاف و گسل میان خود با ایران ندارد. مثلا درحوزه انرژی عراق نیازی مبرم و حیاتی به ایران دارد، چراکه تهران بخش عمده ای از نیازهای عراق را در حوزه انرژی برق و گاز تامین می کند. با این وصف نیز بغداد مصمم به همکاری با ایران است. لذا احتمال دارد طبق برنامه‌ریزی، آقای ظریف بتواند در این سفر برخی از اهداف و دستاوردهای خود در عرصه های سیاسی، دیپلماتیک و به‌خصوص اقتصادی مد نظرش را محقق کند. به خصوص آن که آقای دکتر ظریف در سخنان دیروز خود در بغداد به سفر قریب الوقوع آقای حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران به عراق اشاره داشت که می‌تواند تکمیل کننده سفر آقای دکتر ظریف به این کشور باشد. تداوم و استمرار حضور هیات های بلند پایه سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی ما در عراق می تواند موجب افزایش نفوذ اقتصادی ما در این کشور شود. من بر این باورم که آقای دکتر حسن روحانی باید هرچه زودتر سفرهای دوره‌ای خود را به کشور های مهمی مانند عراق برای برقراری، تداوم و افزایش مناسبات سیاسی و اقتصادی انجام دهد تا از این طریق بتوان برنامه های جدی را برای تقابل با فشارها و تحریم‌های ایالات متحده به ویژه در حوزه های اقتصادی سامان داد. اما پیگیری و مدیریت حساسیت های نظامی و امنیتی چنانی که اشاره داشتید باید در راستای دیپلماسی نظامی و امنیتی دیگر نهادها و ارگان های صورت بگیرد.

با پایان معافیت ۴۵ روزه تحریمی وزارت خزانه داری آمریکا برای عراق در خوص واردات گاز وبرق از ایران، اخیرا شاهد تمدید آن به مدت ۹۰ روز دیگر هستیم. اما چنان که اشاره داشتید به واسطه نیاز مبرم و شدید عراق به بازار کالاهای اساسی و نیز حوزه انرژی ایران، آیا امکان دارد که این معافیت باز هم تمدید شود، آیا امکان دارد این معافیت ها دائمی شوند؟

در این راستا یک نکته بسیار مهم وجود دارد و آن ناظر بر این واقعیت است که اکنون ایالات متحده و شخص ترامپ به دنبال تعیین تکلیف عراق در قبال ایران است. به عبارت دیگر واشنگتن می خواهد سیاست موازنه قوای بغداد را بر هم بزند. در این رابطه اگر دقت کرده باشید رئیس جمهوری‌ آمریکا طی سخنانی در پایگاه عین الاسد به صراحت عنوان داشت که عراق اکنون به عنوان یک بازیگر نیمه دوست و نیمه دشمن در مواجهه با سیاست‌های آمریکا عمل می‌کند، چراکه بغداد اکنون به دنبال مدیریت تنش میان تهران  و واشنگتن است. کاخ سفید با علم به این موضوع، سعی می‌کند که این مدیریت عراق را به هم بزند و تا جایی که امکان دارد عراق را از حالت نیمه دوست و نیمه دشمن خارج کرده و آن را یا تبدیل به یک دوست تمام عیار برای تقابل با ایران کند و یا دشمن و مخالف سرسخت برنامه های کاخ سفید در قبال تهران. البته کاخ سفید تلاش خود برای جلوگیری از گرایش بغداد به سمت تهران خواهد داشت، اما اگر عراق به هر دلیلی به سمت ایران متمایل شد، کاخ سفید نیز این کشور را به شدت مجازات خواهد کرد. پس ترامپ به دنبال روشن شدن موضع بغداد در قبال خود تهران به هر قیمتی است. از این رو امکان دارد که سیاست بینابینی و حفظ روابط همزمان عراق با ایران و آمریکا در آینده دچار مشکلات جدی از سوی کاخ سفید شود، چون کاخ سفید بر اهمیت، حساسیت و جایگاه ژئوپلتیک عراق در منطقه غرب آسیا به خوبی اشراف دارد. 
عراق از یک سو مرزهای مشترک با جمهوری اسلامی ایران دارد و از سوی دیگر هم مرز با سوریه،  عربستان و ترکیه است. این شرایط سبب شده تا دونالد ترامپ نگاه ویژه ای به عراق در آینده داشته باشد. پس رئیس‌جمهوری آمریکا نخواهد پذیرفت که عراق در یک فضای بینابینی میان تهران و واشنگتن به حیات سیاسی و دیپلماتیک خود ادامه دهد. حال باید دید که آینده مناسبات عراق در آینده و در سایه سیاست ها و برنامه های آمریکا به کجا خواهد کشید و به موازات آن این آینده، چه تاثیری بر روابط تهران و بغداد خواهد گذاشت؟! در آن صورت است که می توان گفت که آیا ایالات متحده آمریکا معافیت های تحریمی عراق را لغو خواهد کرد و یا تمدید می کند و یا این که در نهایت این معافیت ها به یک معافیت های ثابت و مداوم  بدل خواهد شد. اما در نهایت من بر این باورم که اگر حضور مستمر، مداوم و فعالی از جانب ایران در عراق صورت بگیرد، امکان دارد عراق تمایل بیشتری به سمت همکاری با ایران پیدا کند. هرچند که دولت بغداد سعی دارد سیاست موازنه قوا میان ایران و آمریکا را برای خود حفظ کند. از طرف دیگر احتمال دارد که در آینده ای نزدیک شاهد پررنگ شدن سیر انتقادات و تلاش برای خروج نیروهای نظامی آمریکا از عراق از جانب جریان ها، شخصیت ها و نیروهای محور مقاومت و همسو با تهران در این کشور باشیم. اگر چنین مسئله ای روی دهد یقیناً شرایط خاصی برای مناسبات عراق و آمریکا به وجود خواهد و اتفاقا باید در آن شرایط، به تحلیل وضعیت کشور عراق، منطقه خاورمیانه، آینده مناسبات ایران و عراق، عراق آمریکا و اقتضائات معافیت های تحریمی بپردازیم.