آزادی کشیش امریکایی و حمایت های ترکیه از ایران در دوران تحریم

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی – دادگاه ترکیه دو روز پیش دستور پایان حصر خانگی و ممنوعیت خروج کشیش آمریکایی از کشور را صادر کرد. اندرو برانسون، کشیش آمریکایی در دادگاهی به اتهام آن چه مشارکت در کودتای ۱۵ ژوئیه سال ۲۰۱۶ و همراهی با فتح الله گولن عنوان شد به ۳ سال زندان محکوم شد. در این راستا دونالد ترامپ برای آزادی این کشیش علیه ترکیه تحریم هایی را وضع کرد که مشکلاتی را برای اقتصاد ترکیه ایجاد کرد و به موازاتش تنش هایی را در روابط واشنگتن - آنکارا نیز به وجود آمد. دیپلماسی ایرانی برای بررسی علل این اقدام ترکیه و نیز تحلیل آینده روابط دو کشور (ترکیه و آمریکا) بعد از آزادی اندرو برانسون و آثار آن بر مناسبات ترکیه و ایران، گفت وگویی را با جعفر حق پناه، کارشناس مسائل ترکیه و استاد مدعو مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران ترتیب داده است که در ادامه می خوانید:

بعد از دستگیری و محاکمه اندرو برانسون، کشیش آمریکایی در ترکیه به اتهام آن چه مشارکت در کودتای ۱۵ ژوئیه سال ۲۰۱۶ و همراهی با فتح الله گولن عنوان شد، تنش‌هایی در روابط آنکارا - واشنگتن پدید آمد که در نهایت به وضع تحریم های آمریکا علیه ترکیه انجامید و به تبعش اقتصاد ترکیه دچار مشکلات جدی شد. اما پس از کش و قوس های فراوان نهایتا دیروز مقامات آنکارا این کشیش آمریکایی را آزاد کردند؛ از دیدگاه شما آیا شرایط نامناسب اقتصادی ناشی از تحریم ها و فشارهای آمریکا باعث آزادی اندرو برانسون شد و یا این که علل دیگری در این اقدام ترکیه دخیل بوده است؟

خیر. من معتقد نیستم که تحریم‌های آمریکا به تنهایی و به صورت مستقیم سبب شده باشد تا ترکیه وادار به آزاد کردن اندرو برانسون، کشیش آمریکایی محبوس در این کشور شود. در واقع وضعیتی که اکنون در مناسبات ترکیه و آمریکا پیش آمده، بیش از هر چیز تابع عناصر فردی است. به عبارت دیگر نقش بی بدیل دونالد ترامپ و رجب طیب اردوغان، روسای جمهور دو کشور در پدید آمدن شرایط کنونی و اقتضائات روابط فی مابین نقش مهمی را ایفا کرده است. چرا که در این مدت این دو شخص تصمیمات مهم و گاه سرنوشت سازی برای آینده روابط دو کشور گرفته اند. بر این اساس من بر این باورم که این متغیر بر سایر عوامل بیشتر سایه افکنده است. لذا حتی اگر بپذیریم که مسئله تحریم‌ها به صورت نسبی در پدید آمدن شرایط امروز و آزادی اندرو برانسون نقش داشته است، ذیل تصمیمات فردی رئیس جمهوری آمریکا و ترکیه تفسیر می‌شود. چون واکنش اردوغان به عنوان رئیس جمهوری ترکیه در همین مدت به روشنی نشان از این داشته که آنکارا توان تقابل با فشارهای واشنگتن را دارد. پس مسئله تاثیر مستقیم تحریم‌ها به عنوان یگانه علت آزادی اندرو برانسون به دور از واقعیت است و در بررسی این مسئله در رده علل و عوامل دست چندم قرار دارد. ببینید در سایه این شرایط کنونی مناسبات ترکیه و آمریکا، دو کشور به این نتیجه رسیدند که باید به یک بازی برد برد برای کاهش تنش دست پیدا کنند. به طوری که ترکیه در یک سوی این بازی حاضر به دادن امتیاز ویژه‌ای نبود و از موضع قدرت با مسئله برخورد کرد و در دادگاه داخلی خود، اندرو برانسون را به سه سال حبس محکوم کرد و توانست ذیل قوانین داخلی خود پرونده کشیش آمریکایی را مدیریت کند و بعد از تمام این پروسه ها و به سرانجام رساندن آن حاضر به آزادی وی شد. این یک برد برای ترکیه است. از آن سو آمریکا نیز با برخی اقدامات خود در کنار رایزنی‌های دیپلماتیک بستری را فراهم آورد تا بتواند زمینه‌های آزادی برانسون را شکل دهد. بنابراین این شرایط باعث شده که در نهایت پرونده کشیش آمریکایی برای ترکیه و ایالات متحده به یک بازی برد برد با مدیریت روسای جمهور دو کشور بدل شود. البته این مسئله در آینده می‌تواند از شدت تنش‌های حال حاضر موجود در مناسبات ترکیه و آمریکا نیز بکاهد.
البته این را هم باید گفت که آزادی اندرو برانسون در این برهه حساس کنونی سیاسی داخلی آمریکا یک برد بسیار پررنگ برای دولت دونالد ترامپ و جبهه جمهوریخواه در آمریکا به شمار می رود. چرا که آمریکا در آستانه انتخابات میان دوره ای کنگره قرار دارد و آزادی برانسون در این مقطع پیش از انتخابات یک برگ برنده برای این جبهه خواهد بود. از آن سو اندرو برانسون یک کشیش اوانجلیست است که این هم می تواند در برد ترامپ موثر واقع شود. چرا که اوانجلیست‌ها شاخه ای پرنفوذ در ساختار سیاسی آمریکا به شمار می‌روند. در این راستا مایک پنس، معاون اول رئیس جمهور آمریکا هم جزء همین اوانجلیست ها است که می‌تواند اثرات جدی بر نتایج انتخابات پیش رو داشته باشد. 

اما در فاصله زمانی که ایالات متحده آمریکا دست به اعمال تحریم‌هایی علیه اقتصاد ترکیه زد شاهد مشکلات عدیده و جدی برای اقتصاد این کشور بودیم که در نهایت به افت شدید و جدی لیر منجر شد. آیا به واقع شما تاثیر شرایط اقتصاد کنونی ترکیه را در آزادی اندرو برانسون موثر نمی دانید، با توجه به این که بسیاری از کارشناسان معتقد بودند چشم‌انداز اقتصاد ترکیه در سایه اقتضائات کنونیش برای سال ۲۰۱۹ چندان روشن نیست؟

در این راستا بحران اقتصادی ترکیه نباید در یک تحلیل نادرست خیلی حاد جلوه داده شود. مضافا این را هم باید در نظر داشت که در سایه همین شرایط ارزش لیر ترکیه تنها نزدیک به ۴۰ تا ۴۵ درصد افت کرده است. از سوی دیگر تمام مشکلات کنونی اقتصادی ترکیه به اعمال تحریم های ایالات متحده آمریکا نیز بازنمی‌گردد. اکنون برخی معایب ساختاری اقتصاد ترکیه نیز در بروز مشکلات این کشور موثر است. اما در عین حال باید به قابلیت‌های مدیریتی اقتصاد ترکیه در همین مدت اشاره کرد. در این فاصله زمانی اعمال تحریم ها، ترکیه رشد اقتصادی بین ۳ تا ۴ درصد را تجربه کرده و با وجود همه مشکلات و به خصوص وابستگی به حامل های انرژی، ترکیه توانسته است رشد اقتصادی خود را همچنان مثبت نگه دارد. پس دولت حزب عدالت و توسعه ترکیه بر شرایط و مشکلات اقتصادی این کشور مسلط است. اما مسئله اینجاست که اردوغان بر خلاف نظر عملکرد ما در ایران به دنبال این است که روابط و مناسبات دیپلماتیک را هم در راستای توسعه اقتصادی به کار گیرد و کمابیش و در این مدت دولت ترکیه نیز توانسته موفق عمل کند. از آن سو شرایط کنونی داخلی ترکیه سبب خواهد شد که سیاست‌های پراگماتیک و عمل گرایانه اردوغان قدری بیشتر خود را نشان دهد که نمونه بارز آن را در سفر آقای رئیس جمهوری ترکیه به آلمان و دیدار با خانم مرکل شاهد بودیم. همین سفر دیپلماتیک در مجموع به تنش زدایی آنکارا با برلین و گسترش مناسبات دو کشور برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری انجامید. لذا تمام این اقدامات مقدماتی است بر تاثیرگذاری فعالیت‌های مثبت دیپلماتیک بر شرایط اقتصادی کنونی آنکارا. چون سران ترکیه به این ارزیابی رسیده اند که باید از تنش های غیرضروری تا حد ممکن با اولویت حفظ منافع بکاهند و به نظر می‌رسد با یک مدیریت درست تاکنون قادر به انجام آن هم بوده اند تا بتوانند از شرایط کنونی به سمت یک ثبات نسبی پیش روند. 

آیا با این فرض که در سایه آزادی اندرو برانسون مناسبات آنکارا - واشنگتن به سمتی سوق پیدا کند که منجر به از میان رفتن تحریم‌های آمریکا علیه ترکیه شود، آیا می توان این مسئله را عاملی جدی در عدم همراهی آنکارا با تهران در آینده بعد از تحریم های ثانویه ایالت متحده علیه ایران دانست؛ با توجه به این که شما هم اشاره داشتید اردوغان در دوره حضور خود سیاست‌های عملگرایانه و پراگماتیک جدی را در اقداماتش پیش گرفته است. در سایه این نکات به واقع ایران می تواند روی همراهی های ترکیه حساب باز کند؟

به صورت مشروط ایران می‌تواند روی حمایت های ترکیه حساب باز کند. ببینید ایران باید در سایه اقتضائات ترکیه و نیز با توجه به محدودیت های آنکارا به صورت منطقی و واقع بینانه روی حمایت‌های این کشور در دوران تحریم های ثانویه حساب باز کند. این را باید در نظر داشت که نمی‌توان برای روابط ترکیه و آمریکا یک حالت صفر و صد را متصور بود. در این راستا روابط واشنگتن - آنکارا بر اساس یک رقابت تاکتیکی و همراهی راهبردی شکل گرفته است. اگر چه در این میان مسائلی مانند بحران سوریه هم تا حدی بر این مناسبات اثرگذار بوده است؛ ولی آمریکا نمی تواند نقش ترکیه در خاورمیانه را نادیده بگیرد. چرا که افزایش جایگاه و نفوذ ژئواستراتژیک ترکیه برای آمریکا در خاورمیانه بسیار حایز اهمیت بوده است. البته در این میان مشکلاتی هم وجود دارد چون دونالد ترامپ در سیاست خارجی تعریف شده خود حاضر به دادن امتیازی از سوی آمریکا نیست و در این رابطه وی معتقد است هر کشوری باید هزینه‌های خود را در قبال آمریکا پرداخت کند. اما در آن سو نیز کشوری مانند ترکیه حاضر به دادن این هزینه‌ها نیست. نمونه این شرایط را می توان در مسئله ناتو دید. تاکنون ترکیه از پذیرفتن پرداخت ۲ درصد تولید ناخالص داخلی به عنوان حق عضویت خود در ناتو خودداری کرده است. این شرایط در کنار دیگر عوامل سبب شده است تا مناسبات ترکیه با آمریکا در این فاصله زمانی در یک قالب معمولی پیش برود، نه مشکلات باعث شده که همکاری ها و حمایت های راهبردی دو کشور دچار خدشه شود و نه روابط دو کشور آن چنان عمیق بوده است که در یک انطباق کامل قرار داشته باشد. پس در این چارچوب باید میزان همکاری و همراهی ترکیه را با ایران در دوره تحریم های ثانویه ارزیابی کرد. از این رو نباید انتظار داشت که ترکیه اهداف و منافع خود را با آمریکا قربانی روابطش با ایران کند و نه شرایط به گونه ای خواهد بود که مناسبات دو کشور ایران و ترکیه هم به طور کامل تحت الشعاع این تحریم‌ها قرار گیرد. در این راستا ترکیه همواره اصل همسایگی را در مناسباتش با ما در نظر گرفته و خواهد گرفت و در این رابطه به کرات اعلام کرده در خصوص خرید گاز اولویت آنکارا با ایران است. اما این که ترکیه مانند دوره‌های پیش از تحریم بتواند با آزادی عمل زیادی دست به این خرید بزند، مسئله‌ای است که چندان نمی توان آن را منطبق با واقعیت دانست. چرا که یقیناً تحریم‌ها تأثیرات سوء خود را در خرید گاز ترکیه از ایران خواهد داشت، همان طوری که این مسئله تاثیرات جدی بر دیگر مشتریان ایران خواهد داشت. چون در دوره تحریم های ثانویه هیچ کشوری نمی‌تواند مانند سابق دست به خرید نفتی از ایران بزند. فشارهایی که آمریکا برای به صفر رساندن فروش نفت ایران داشته یقیناً می‌تواند در به وجود آمدن برخی فشارها موثر باشد. لذا باید متناسب با معذوریت های ترکیه به آینده مناسبات اقتصادی کشور نگاه داشت. اما این مناسبات در آن سطوح برای دو کشور اجتناب ناپذیر است.

در این مدت علاوه بر پرونده اندرو برانسون، ترکیه با پرونده ی جمال خاشقچی هم درگیر است و این مسئله سایه خود را بر روابط آنکارا - ریاض هم داشته است. از دیدگاه شما اردوغان پراگماتیک در خصوص سرنوشت جمال خاشقچی حاضر به معامله با ریاض خواهد بود و یا این که روابط و مناسبات دو کشور قربانی روشنگری های ترکیه در قبال این پرونده خواهد شد؟

قبل از هر چیزی باید گفت که مسئله مهم برای ترکیه در پرونده خاشقچی به اقتدار امنیت داخلی این کشور بازر می گردد. چرا که در حال حاضر پرونده جمال خاشقچی توانمندی دستگاه‌های امنیتی ترکیه در داخل این کشور زیر سوال برده است. در سایه اتفاقات اخیر این شائبه پیش آمده که هر کشوری به راحتی می تواند در داخل خاک ترکیه دست به ترور و حذف منتقدین و مخالفین خود بزند. پس پرونده جمال خاشقچی برای ترکیه پرونده حیثیتی است. صرف نظر از منازعات ایدئولوژیک و سیاسی با عربستان سعودی در منطقه خاورمیانه، ترکیه یقیناً تا به سرانجام رسیدن پرونده جنجالی روزنامه نگار عربستانی آن را دنبال خواهد کرد تا حداقل بتواند از حیثیت و اقتدار امنیتی خود دفاع کند. اما از آن سو هم نمی‌توان مشی سیاسی آنکارا و شخص اردوغان را نادیده گرفت. همان طور که پیش از این هم تاکید شد سیاست های عمل گرایانه رئیس جمهوری ترکیه ثابت کرده در برخی از برهه های حساس نوع بازی آنکارا در یک تغییر متناسب با منافع این کشور عوض می شود. لذا مسئله مهم اینجاست که باید پرسید آقای اردوغان در پرونده جمال خاشقچی تا چه اندازه حاضر است هزینه کند  و آن را پیگیری کند. پس امکان دارد که در آینده اردوغان بخواهد بخشی از ابعاد پرونده جمال خاشقچی را پنهان کند و یا به برخی از ابعاد  آن کمتر بپردازد. البته این مسئله تنها در حوزه اختیار آمریکا، ترکیه و عربستان سعودی نیست. چراکه اکنون مسئله پرونده جمال خاشقجی ابعاد بین المللی جدی پیدا کرده است و افکار عمومی، رسانه های جهانی و برخی از نهاداهی بین المللی مانند سازمان ملل خواستار روشن شدن سرنوشت این روزنامه‌نگار منتقد عربستان سعودی هستند.