واکنش ایران به ترامپ: بازی بزدل یا گاوبازی؟

نویسنده: علی امیدی، استاد روابط بین الملل دانشگاه اصفهان 

دیپلماسی ایرانی: «آنچه که امروز جهان نظاره گر آن است روی کار آمدن یک تفکر یا بهتر است بگویم پندار بسیار افراطی و تند و ستیزه جو در آمریکا است که در مورد ایران، ادعاهایی دارد و ممکن است مسائل و خطراتی را برای ما ایجاد کند».

سید محمد خاتمی

در واکنش به آزمایش موشک بالستیکی ایران به نام خرمشهر در سمنان (در آخرین روزهای ژانویه 2017) و همزمان حمله شورشیان حوثی یمن به ناوچه جنگی عربستان، دونالد ترامپ اعلام کرد که به ایران اخطار رسمی داده است. او در توییتر خود نوشت: «به ایران برای شلیک یک موشک بالستیک به طور رسمی اخطار داده شده است. باید برای توافق افتضاحی که آمریکا با آنها کرد ممنون می بودند!» او همچنین در ادامه موضع تندش علیه ایران، در روز ٣ فوریه 2017، در توئیتر خود نوشت: «ایران با آتش بازی می کند - آنان [ایرانی ها] درک نمی کنند که پرزیدنت اوباما چه قدر نسبت به آنان مهربان بود؛ اما من اینطور نیستم.»

او همچنین در روز یکشنبه 5 فوریه 2017 در مصاحبه با فاکس نیوز توافق هسته ای ایران و پنج قدرت جهانی را توافق دولت اوباما با ایران خواند و با انتقاد از آن گفت این توافق "شرم آور" است و دلیلی برای امضای آن وجود نداشته است. رئیس جمهوری آمریکا با اشاره به مواجهه گهگاه قایق های تندروی سپاه پاسداران ایران در خلیج فارس و در مقابل ناوهای جنگی آمریکا گفت که «آنها نه تنها به ما احترام نمی گذارند که درست برعکس عمل می کنند. هواپیماهای ما را تعقیب می کنند و با قایق های کوچک شان کشتی های ما را محاصره می کنند. چون برایشان باورکردنی نیست کسی این قدر احمق باشد که توافقی این چنینی با آنها امضا کند.»

مایک پنس، معاون رئیس جمهور آمریکا نیز گفته است: «بهتر است که ایران عزم و اراده رئیس جمهور جدید را محک نزند.» وی در پاسخ به این سوال که چه اقداماتی از سوی ایران، به معنای محک زدن عزم و اراده دونالد ترامپ است، گفت: «آزمایش های موشکی ایران و حمایت از شورشیان حوثی در یمن.» او در این مورد که چگونه به اقدامات به اصطلاح تحریک آمیز ایران پاسخ داده خواهد شد، گفت: «همانطور که رئیس جمهور گفته تمام گزینه ها روی میز است، از جمله اقدام نظامی.»

پیش از هشدار افراد مزبور، مایکل فلین مشاور امنیت ملی آمریکا (یکم فوریه 2017) با قرائت بیانیه ای مدعی شد که آمریکا به ایران برای این آزمایش موشکی رسما اخطار می دهد. فلین توضیح نداد که معنی این اخطار رسمی چیست و یا واکنش دولت ترامپ پس از این اخطار رسمی چه خواهد بود.

اینکه آزمایش موشکی ایران ناقض برجام و قطعنامه 2231 است باید گفت که در برجام چیزی از آزمایش موشکی نام نبرده است، اما وفق بند 3 ضمیمه B از صفحه 104/99 قطعنامه 2231 شورای امنیت: «از ایران خواسته می شود تا هشت سال پس از «روز قبول توافق» یا تا زمانی که آژانس گزارشی مبنی بر تایید «نتیجه گیری گسترده تر» ارائه کند، هر کدام زودتر حادث شود، هیچ فعالیتی مرتبط با موشک های بالستیکی طراحی شده برای قابلیت حمل سلاح های هسته ای، شامل پرتاب با استفاده از چنین فناوری های موشک های بالستیک، صورت ندهد.»

اینکه تفاوت موشک با قابلیت حمل کلاهک هسته ای و کلاهک انفجاری متعارف چیست هیچ تعریف فنی مشخصی وجود ندارد. طبق تفسیر بان کی مون، دبیرکل سابق سازمان ملل، آزمایش موشکی مغایر روح برجام است و نه نقض[مفاد] آن. بنابراین مقامات آمریکایی مانند سخنگوی کاخ سفید متعاقبا ضمن عقب نشینی از مواضع اولیه با بیان اینکه آزمایش موشکی نقض مستقیم برجام نیست، اظهار داشتند که این آزمایش ها ناقض «روح» توافق هستند.

همچنین ترامپ، پنس، فلین و دیگران بر خلاف تبلیغات انتخاباتی که برجام را بدترین توافق ممکن می دانستند و قول لغو آن را می دادند اکنون می گویند که در حال بررسی آن هستند. دونالد ترامپ در اوایل مبارزات انتخاباتی خود گفت اگر رئیس جمهور شود این توافق را ملغی خواهد کرد و با چند برابر کردن تحریم ها، برای توافقی مذاکره خواهد کرد که مثل اولی "مایه خنده" نباشد. او بعد از ورود به کاخ سفید، لحن ملایم تری را پیش گرفت و اعضای کابینه او هم با وجود انتقاد از توافق هسته ای با ایران گفته اند که آن را حفظ خواهند کرد. شاید بارزترین این تغییر موضع پال رایان، نماینده شدیداً ضد ایرانی حزب جمهوری خواه و رئیس مجلس نمایندگان آمریکا باشد که در سوم فوریه 2017 با بیان اینکه برای بر هم زدن توافق هسته ای دیر شده، گفت اکنون باید بر اعمال تحریم هایی با بهانه های غیرهسته ای متمرکز شد.

از جنگ لفظی مقامات آمریکایی چنین بر می آید که آنها از ایجاد تنش و بحران با ایران بنا به دلایل مختلف از جمله انسجام داخلی در برابر دشمن فرضی بیرونی، فروش سلاح به شیوخ منطقه و دوشیدن آنها، تظاهر اتحاد با اسراییل، احساس تهدید واقعی از جانب ایران و غیره ابایی ندارند و در شرایط کنونی، ایران بهترین گوشت قربانی برای اهداف آنها می تواند باشد. خصوصاً در داخل آمریکا، نهادهای مدنی، رسانه و ساختار تفکیک قوا دست و بال رییس جمهور جدید را بسته است و تنها راه باقیمانده یک ماجراجویی خارجی است. اگر از تئوری بازی ها وام بگیریم در تبیین تنش ایران و آمریکا با توجه به جایگاه قدرتی و ذهنیت های دو طرف درگیر، دو نوع بازی قابل تصور است: بازی بزدل و گاوبازی.

در بازی بزدل (chicken game) ابعاد حیثیتی بازی بالاست و توقف و ادامه بازی هر دو به نتیجه باخت-باخت منتهی می شود. به عبارت دیگر، بازیکنان در شرایط معماگونه ای قرار می گیرند. اگر به بازی ادامه دهند قطعا با خطر مرگ یا فلج دایمی روبرو هستند. اگر از بازی کنار بکشند و به حریف امتیاز دهند هر چند ممکن است جانشان را نجات دهند ولی حیثیت خود را نزد تماشگران بر باد رفته قلمداد می کنند و این هم نوعی مرگ است. برای تبیین این بازی از تمثیل های مختلفی استفاده شده است که یکی از آنها تمثیل پُل است. فرض کنید دو ماشین با سرعت بالا از روبرو به پلی می رسند. عرض پل تنها گنجایش عبور یک خودرو را دارد. اگر این دو راننده با یکدیگر عداوت داشته باشند و دوستانشان (اسراییل، عربستان و...) در اطراف پل با هورا کشیدن، راننده مورد نظر خود را به تشویق عبور از پل بدون هیچ ملاحظه ای نمایند و راننده طرف مقابل نیز همین کار را بکند قطعا در وسط پل برخورد شدیدی خواهند کرد. با توجه به حیثیتی شدن بازی، اگر یکی از راننده ها کنار پل بایستد تا ماشین روبرویی عبور کند به عنوان بزدل نزد دوستان و تماشاچی ها خوار و زبون خواهد شد. اگر دو طرف همزمان عزم عبور از پل را داشته باشند مرگ یا حداقل قطع نخاع شدن آنها قطعی است. نتیجه هر دو وضعیت مهلک است: هلاک فیزیکی و هلاک حیثیتی.

می توان جنگ لفظی ترامپ علیه ایران را تبدیل به بازی بزدل کرد و با بازی کردن در زمین و شرایطی که آنها تعیین می کنند خسارت جبران ناپذیری متوجه کشور کرد. خصوصا با توجه به بی کله بودن، روزآمدی و استحکام خودروی حریف، خسارت کشور ما محتملا بیشتر خواهد شد. اما می توان نوع دیگری از بازی را در رقابت ایران و امریکا تصور کرد و آن گاوبازی (bullfighting) است. فرض کنید یک ماتادور قرار است با یک گاو خشمگین و شاخ های کشنده آن روبرو شود و جایگاه تماشاچی ها مملو از آدم است و آنها در حال هورا و جیغ کشیدن هستند. اگر این گاوباز بدون پارچه رنگی فریبنده، سراغ گاو خشمگین برود هر چند ممکن است از منظر تماشاگران قهرمان جلوه کند ولی خطر مرگ و جراحت شدید گاوباز هم خیلی زیاد است. عقل و منطق ایجاب می کند که با تدبیر و درایت (پارچه رنگی) به فریب گاو خشمگین مبادرت کرده و با هر حمله گاو، جای خالی دهد تا گاو وحشی خسته شده و تسلیم شود. اگر رفتار ترامپ و تیم او را را خطرناک و تحریک کننده قلمداد کنیم بهترین حرکت جمهوری اسلامی عدم بازی در زمینی است که آنها قرار است تعیین کنند و جای خالی دادن های مصلحتی با هدف برد نهایی است.

راهبرد پیشنهادی این است که ایران ضمن تداوم هوشمندانه استراتژی دفاعی خود با توجه به زمان و مکان به تظاهر توانمندی های خود مبادرت نماید و ضمن انجام تحقیق و توسعه در انواع جدید تسلیحات، به تولید انبوه سلاح های امتحان پس داده اقدام نماید تا شور و گرمای مستانه حریف برای حداقل شش ماه فروکش کند. همچنین با رأفت اسلامی به آزادی زندانیان سیاسی، تسامح سیاسی، کثرت گرایی و عفو عمومی مبادرت نماید تا تبلیغات ضد حقوق بشری علیه ایران خنثی شود.

انتشار اولیه: جمعه 22 بهمن 1395 / انتشار مجدد: سه شنبه 3 اسفند 1395