توافق ریاض؛ سرپوش اختلاف عربستان و قطر

دیپلماسی ایرانی: عربستان، امارات و بحرین سفرای خود را از قطر فراخواندند که این امر برای بسیاری از محافل سیاسی غیرمنتظره بود زیرا به هیچ وجه وقوع چنین امری را خصوصاً پس از روی کار آمدن امیر جدید قطر پیش بینی نمی کردند.

تحولات پیش آمده در کشورهای عربی - جنبش های مردمی- به خصوص در مصر زمینه را برای بروز اختلاف میان قطر و عربستان فراهم کرد. حمایت های قطر از اخوان و مشروع دانستن دولت محمد مرسی و غیرقانونی خواندن دولت جدید عاملی شد تا عربستان که خود را پدرخوانده شورای همکاری های خلیج فارس می داند، نسب به مواضع قطر واکنش نشان داده و با همراه کردن امارت و بحرین، سفرای خود را به نشانه اعتراض فرا بخوانند. البته برخی بر این عقیده اند هر چند عربستان، امارات و بحرین درباره فراخواندن سفرای خود از قطر توافق کردند ولی اعتقاد غالب اینست که امارات و بحرین با فشار عربستان سفرای خود را از دوحه فراخواندند.

عده ای دیگر تقابل عربستان و قطر را در راستای رقابت این دو در تحولات منطقه ای می دانند. عربستان همواره سعی در ایفای نقش قدرت برتر منطقه ای داشته است. در عین حال قطر نیز سعی کرده با ایفای نقشی متفاوت از دیگر کشورهای عربی و تنها با داشتن قدرت مالی و رسانه ها، در تضاد با رفتارهای عربستان عمل کند. بنابراظهارات کارشناسان عربی، سیاست های خارجی قطر باعث بروز تنش بین دوحه و ریاض شد.

همچنین مسائلی چون اخوان المسلمین و رابطه با ایران جزو اصلی ترین اختلافات قطر و عربستان به حساب می آمد. عربستان و قطر درباره مسائل مصر، ترکیه و گروه های اسلامگرای فعال در منطقه نیز اختلاف نظر دارند. در نتیجه باید گفت که عربستان می خواهد این پیام روشن را به قطر بدهد که می خواهد تنها تعیین کننده سیاست های خارجی منطقه باشد. عربستان برای بهبود روابط خود با قطر شرط هایی را تحت عنوان توافق ریاض مطرح کرده بود؛ شروطی که تا چند روز قبل قطر از امضای آن سرباز زده و سعی در مقاومت در برابر آن را داشت.

 پیش تر وزیر امورخارجه عربستان بیان کرده بود که در توافق یاده شده کشورش و سایر اعضای شورای همکاری خلیج فارس، نکاتی اساسی برای دوحه مشخص کردند که از جمله این موارد، تعطیل کردن سازمان "الکرامه"،  آکادمی "تغییر" و سایر مراکز پژوهشی است که به تحریکات سیاسی و ایجاد فتنه بین کشورهای خلیج فارس می پردازد و به دنبال براندازی نظام های حاکم در منطقه است. سعود الفیصل همچنین از مقامات دوحه خواسته بود که نقش مبلغانی را که از طریق تریبون های این کشور به کشورهای خلیج فارس و حکامشان توهین و انتقاد می کنند تضعیف کند؛ چرا که این امر نقض منشور کار مشترک و استراتژی مبارزه با تروریسم محسوب می شود که قطر آن را امضا کرده است. در عین حال دست کشیدن شبکه الجزیره و نیز شبکه های اجتماعی قطر از توهین به کشورهای خلیج فارس یکی از مهترین اهداف بندهای توافق ریاض است. فیصل تأکید کرده بود که یکی دیگر از شروط توافق ریاض، دست برداشتن قطر از حمایت از اخوان المسلمین و تبعید کسانی است که به کشورهای خلیج فارس یا مصر توهین می کند که این موارد گامی ضروری برای بازگشت قطر به جمع خانواده کشورهای خلیج به شمار می رود.

صباح زنگنه کارشناس مسایل خاورمیانه در گفت وگو با دیپلماسی ایرانی بیان می کند: «ملاحظات عربستان، امارت و بحرین نسبت به قطر ناظر بر دو موضوع بود. یکی انتقاد حکومت های این کشورها از تبیلغات شبکه الجزیره و دیگری حمایت های قطر از فعالیت های اخوان المسلمین، که بخشی از آنها در خاک همین کشورها فعالیت می کنند.»

پس از مدتی برخی اقدامات توسط قطر برای بهبود شرایط مشاهده شد. در نخستین اقدام قطر به 7 نفر از رهبران اخوان که در این کشور فعالیت می کردند فرصت داد تا خاک این کشور را ترک کنند. این افراد نیز طی اطلاعیه ای با درک موقعیت قطر، حکم صادر شده را پذیرفتند. پس آن بود که آخرین جلسه رهبران شورای همکاری خلیج فارس که روز یکشنبه 25 آبان ماه - 16 نوامبر 2014 - در ریاض برگزار شد، سرانجام به اختلافات با دولت قطر پایان داده و توافق کردند سفیران عربستان، امارات و بحرین به دوحه بازگردند. حتی قرار است نشست آتی سران این شورا در ماه آتی میلادی در قطر برگزار شود. بر اساس اعلام رسانه های عربی این بیانیه پس از نشست عبدالله بن عبدالعزیز پادشاه عربستان، تمیم بن حمد آل ثانی امیر قطر، صباح الاحمد الجابر الصباح امیر کویت، حمد بن عیسی آل خلیفه پادشاه بحرین، محمد بن راشد آل مکتوم حاکم دبی و محمد بن زاید آل نهیان ولیعهد این کشور صادر شد. اقدام صورت گرفته این پرسش را مطرح می کند که آیا این موافقت در راستای عقب نشینی قطر از مواضع خود در قبال حمایت از اخوان صورت گرفته است؟ صباح زنگنه در پاسخ به این پرسش نیز می گوید: «آنچه از تغییر مواضع قطر مشاهده می شود، نخست در مورد اقدامات شبکه الجزیره بوده است، زیرا عمده مساله عقب نشینی یا تعدیل سیاست های الجزیره نسبت به عملکرد این کشورهاست. دیگر آنکه فشار آوردن به شیخ خلداوی بوده تا دست از حمایت های صریحش از اخوان برداشته و علیه حکومت های این کشورها حمله نکند.»

به نظر می رسد مجموعه اقداماتی که دوحه نسبت به فعالیت های اخوان در نظر خواهد گرفت، بر آینده فعالیت های این گروه در قطر اثرگذار باشد. اما کارشناس مسایل خاورمیانه بر این عقیده است  که «دو ابزاری که می توانست در خدمت اخوان قرار گیرد، به طور کامل، با یک سری ملاحظات و محدوده خاصی متوقف خواهد شد. این دو یکی تبلیغات الجزیره و دوم تعرض شیخ خلداوی علیه دولت های ریاض، ابوظبی و منامه است. ولی به نظر نمی آید که از فعالیت ها و حمایت های مالی، سیاسی، تبلیغاتی و امنیتی اخوان المسلمین کاسته شود.»

با این حال مواضع قطر در قبال اخوان المسلمین و همچنین تحولات منطقه موجب تشتت آرا و بروز اختلاف هایی میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس شده بود. علاوه بر چالش میان عربستان و قطر، کویت نیز درگیر چالش با برخی کشورهای عضو شده بود. در همین حال عمان دیگر عضو این شورا رفتاری متفاوت از خود نشان می داد. تضاد مواضع میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس موجب شده بود که نسبت به آینده این شورا و انسجام آن تردیدهایی به وجود آید. گرچه در توافق ریاض به انسجام میان اعضا تاکید شده است اما قطب بندی های موجود در شورا این پرسش را مطرح می کند که آیا با امضای توافق تغییری در قطب بندی ها ایجاد خواهد شد؟ صباح زنگنه در پاسخ به این پرسش به دائمی بودن نوسانات میان اعضا اشاره می کند و بعید می داند که پایانی برای آن وجود داشته باشد. به گفته او در حال حاضر درباره بازگشت سفرا به محل ماموریت خود موافقت شده و تنها در همین حد کار گسترش پیدا خواهد کرد.

شاید امضای توافق ریاض از نگاهی برخی، موفقیتی برای حاکمان ریاض به حساب آید و حکومت آل سعود از آن به عنوان نمایش اقتدار خود یاد کند و نشان دهد که همچنان پدرخوانده کشورهای عربی است و توانسته به اهداف مورد نظر خود دست یابد. اما صباح زنگنه معتقد است این تنها یک موفقیت "مرحله ای" و "مقطعی" برای عربستان به حساب می آید، زیرا فشار بر قطر برای امضای توافق تنها از سوی عربستان نبوده و دیگر کشورها نیز در این راستا فعالیت هایی داشته اند. از این روست که برای پی بردن به موفقیت کامل عربستان باید منتظر ماند و دید که آیا سیاست های قطر نسبت به اخوان المسلمین تغییر اساسی پیدا می کند؟ و این هنوز معلوم نیست.

انتشار اولیه: سه شنبه 27 آبان 1393 / انتشار مجدد: یکشنبه 2 آذر 1393