پیامدهای فعال شدن مکانیسم ماشه

نویسنده: آرش رضایی، کارشناس ارشد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل

دیپلماسی ایرانی: زمینه تاریخی و مکانیزم اسنپ‌بک توافق جامع اقدام مشترک (JCPOA) یا برجام، که در سال ۲۰۱۵ بین ایران و گروه ۱+۵ (شامل آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه و چین به علاوه اتحادیه اروپا) امضا شد، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای دیپلماتیک قرن بیست و یکم بود. این توافق در ازای محدودیت‌های هسته‌ای ایران، تحریم‌های گسترده سازمان ملل را تعلیق کرد. اما یکی از کلیدی‌ترین بندهای آن، "مکانیزم ماشه" یا "اسنپ‌بک" (snapback) بود که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل گنجانده شد. این مکانیزم اجازه می‌دهد هر یک از طرف‌های برجام، در صورت "عملکرد قابل توجه غیرموفق" ایران، تحریم‌های پیشین سازمان ملل را به طور خودکار بازگرداند – بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد در شورای امنیت، مگر اینکه قطعنامه‌ای برای تعلیق آن تصویب شود (که توسط هر عضو دائم قابل وتو است). این مکانیزم تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ معتبر است، اما فرآیند فعال‌سازی آن ۳۰ روز طول می‌کشد. 

در ۲۸ اوت ۲۰۲۵، سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) نامه‌ای به شورای امنیت ارسال و ادعا کردند ایران تعهدات خود را نقض کرده است، که این امر فرآیند اسنپ‌بک را آغاز کرد. 

مهلت نهایی: 

۲۷ سپتامبر ۲۰۲۵ که اگر توافقی حاصل نشود، تحریم‌های گسترده‌ای شامل ممنوعیت تسلیحاتی، محدودیت‌های موشکی و تحریم‌های مالی بازمی‌گردد. پس از خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸، ایران به تدریج تعهدات خود را کاهش داد و غنی‌سازی اورانیوم را به سطوح ۶۰ درصدی رساند – نزدیک به سطح تسلیحاتی. 

تنش‌ها در ۲۰۲۵ با بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید و سیاست "فشار حداکثری" تشدید شد، و جنگ ۱۲ روزه اسرائیل – ایران در ژوئن ۲۰۲۵، ایران را در موقعیت دفاعی قرار داد. 

وضعیت فعلی: دیدارهای نیویورک و بن‌بست دیپلماتیک در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک (۲۳-۲۴ سپتامبر ۲۰۲۵) 

وزیر أمور خارجه ایران، عباس عراقچی، با همتایان آلمانی (یوهان وادفول)، فرانسوی و بریتانیایی دیدار کرد. وادفول پیش از نشست به خبرنگاران گفت: "ایران هرگز نباید به سلاح هسته‌ای دست یابد" و احتمال دستیابی به راه‌حل دیپلماتیک پیش از تحریم‌ها را "کم" خواند. او هم‌زمان از ایران خواست مستقیماً با آمریکا مذاکره کند. 

وزارت امور خارجه ایران در بیانیه‌ای، تحریم‌ها را "غیرموجه و غیرقانونی" توصیف کرد، اما بدون جزئیات افزود: "توافق شد مذاکرات با همه طرف‌ها ادامه یابد." این دیدارها بخشی از تلاش‌های آخر لحظه برای جلوگیری از اسنپ‌بک بودند. 

شورای امنیت در ۱۹ – ۲۰ سپتامبر نتوانست قطعنامه‌ای برای تعلیق تحریم‌ها تصویب کند – عمدتاً به دلیل وتوی احتمالی آمریکا و طرف های اروپایی. روسیه و چین آن را "غیرقانونی" خواندند و قول دادند تجارت با ایران را ادامه دهند. 

ایران در ۹ سپتامبر با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) توافقی امضا کرد که دسترسی بازرسان را به سایت‌های هسته‌ای فراهم می‌کند، اما طرف‌های اروپایی آن را ناکافی دانستند، زیرا فاقد جدول زمانی مشخص برای بازرسی‌ها و حسابرسی ذخایر اورانیوم غنی‌شده است. 

علی لاریجانی، رئیس شورای عالی امنیت ملی ایران، فرانسه را متهم کرد که علی‌رغم وعده برای مخالفت با اسنپ‌بک در صورت توافق با IAEA، رأی مثبت داد – رأیی که بدون آن، اسنپ‌بک تصویب نمی‌شد. این اتهامات، اعتماد دیپلماتیک را بیشتر خدشه‌دار کرده است. 

مواضع متفاوت: شکاف‌های ژئوپلیتیک انگلیس، فرانسه، آلمان: 

اصرار بر فعال‌سازی اسنپ‌بک به دلیل نقض‌های ایران؛ پیشنهاد تمدید ۶ ماهه مشروط به همکاری کامل با IAEA و مذاکره با آمریکا؛ فعال‌سازی فرآیند در ۲۸ اوت؛ امانوئل مکرون: "این یک معامله قطعی است" و تحریم‌ها در پایان سپتامبر بازمی‌گردد. 

ایران: رد مذاکره مستقیم با آمریکا؛ اتهام "تقاضاهای بیش از حد" غرب؛ توافق با IAEA را گام بزرگ می‌داند. 

رهبر انقلاب، در ۲۳ سپتامبر مذاکرات را رد کرد. تلاش برای معامله موقت با آمریکا برای جلوگیری از اسنپ‌بک. 

آمریکا: حمایت ضمنی از E3؛ سیاست فشار حداکثری ترامپ. 

عدم دخالت مستقیم (به دلیل خروج از برجام)، اما وتوی احتمالی تعلیق تحریم‌ها. 

روسیه و چین: رد قانونی بودن اسنپ‌بک؛ ادامه تجارت با ایران. 

مخالفت در شورای امنیت؛ روسیه پیشنهاد همکاری دفاعی با ایران را داد. 

اسرائیل و متحدان: حمایت کامل از تحریم‌ها برای جلوگیری از برنامه هسته‌ای ایران. 

هشدارهای امنیتی پس از جنگ ژوئن. 

این مواضع گاه متضاد و متفاوت، نشان‌دهنده شکاف عمیق است: غرب بر فشار متمرکز است، در حالی که روسیه و چین به عنوان حامیان ایران عمل می‌کنند. 

احتمال به تعویق افتادن یا فعال‌سازی: سناریوها و ریسک‌ها 

E3 پیشنهاد تمدید مشروط داد، اما ایران آن را رد کرد، زیرا "امتیازات پیشاپیش" از آمریکا را شامل می‌شد. 

توافق IAEA ناکافی است، زیرا فاقد ضمانت‌های زمانی است. 

سناریوهای ممکن: 

۱. تأثیر اقتصادی: فریز دارایی‌های ایران، ممنوعیت تسلیحاتی، و فشار بر صادرات نفت (هرچند چین ۳۰۰-۵۰۰ هزار بشکه روزانه می‌خرد). 

۲. پیامد سیاسی: پایان برجام، تشدید تنش‌ها، و احتمال اقدامات تلافی‌جویانه ایران مانند بستن تنگه هرمز یا افزایش غنی‌سازی. 

شکست مکانیزم: روسیه/چین آن را نادیده بگیرند، که به دوگانگی جهانی منجر می‌شود – برخی کشورها تحریم را اجرا کنند، برخی نه. 

ریسک‌ها: تشدید بحران انرژی جهانی (اگر ایران تنگه هرمز را ببندد)، افزایش تنش با اسرائیل و امریکا، و تأثیر بر ثبات خاورمیانه. 

پیش‌بینی: E3 و آمریکا به نشان دادن "اعتبار دیپلماتیک" مصمم هستند، و ایران – با رد مذاکره مستقیم – گزینه‌های کمی دارد. این امر برجام را "مرده" می‌کند و به مذاکرات جدید (شاید سال‌ها طول بکشد) منجر می‌شود. اما تأثیر اقتصادی محدود خواهد بود، زیرا ایران از طریق چین و روسیه و شیوه های پیچیده تحریم ها را دور می‌زند. 

ریسک اصلی: تشدید درگیری‌های منطقه‌ای، در بلندمدت، این امر می‌تواند به سمت یک توافق جدید با ترامپ سوق یابد، اما کوتاه‌مدت، تنش‌ها افزایش می‌یابد. جهان باید برای نوسانات انرژی و دیپلماتیک آماده باشد.