نگاهی به مذاکرات ایران و تروئیکای اروپایی در استانبول
گامی روبه جلو، اما شکننده
مهدی بازگان، روزنامه نگار
دیپلماسی ایرانی: در آستانه مذاکرات هسته‌ای ایران با تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان، بریتانیا) در سوم مرداد ۱۴۰۴ در استانبول، تحرکات دیپلماتیک ایران، روسیه و چین نشان‌دهنده تلاشی هماهنگ برای مقابله با فشارهای غرب، به‌ویژه تهدید فعال‌سازی مکانیسم ماشه در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است که می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی را علیه ایران بازگرداند و به انزوای اقتصادی و سیاسی تهران منجر شود. حملات اخیر اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران و سکوت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در قبال این اقدامات، باعث تعلیق همکاری‌های داوطلبانه ایران با آژانس و افزایش تنش‌ها شده است.
«میخائیل اولیانوف»، نماینده روسیه، از دیدار با «رافائل گروسی»، مدیرکل آژانس، برای بحث درباره ایران و اوکراین خبر داد. این دیدار پیش از مذاکرات استانبول با حضور «مجید تخت‌روانچی» و «کاظم غریب‌آبادی» از ایران برگزار شد. همزمان، نشستی سه‌جانبه در تهران میان ایران، روسیه و چین برای هماهنگی مواضع در مذاکرات هسته‌ای و رفع تحریم‌ها تشکیل شد و طرفین بر تداوم رایزنی‌ها تأکید کردند. منوچهر متکی، نماینده مجلس ایران، هشدار داد که در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، مجلس طرح خروج از NPT را ظرف ۲۴ ساعت تصویب خواهد کرد. او آژانس را به حمایت از منافع کشورهای دارای سلاح هسته‌ای متهم کرد و مذاکرات ۲۲ ساله با غرب را بی‌نتیجه خواند، تأکید کرد که ایران ضرورتی برای ادامه عضویت در NPT نمی‌بیند. این تحولات نشان‌دهنده عزم ایران برای دفاع از حقوق هسته‌ای خود در برابر فشارهای بین‌المللی است. بررسی ابعاد این مذاکرات، چشم‌اندازهای آن و چالش‌های پیش‌رو، «شرق» به گفت‌وگویی با کارشناسان پرداخته است.
سیدجلال ساداتیان: چشم انداز مذاکرات مبهم است
سیدجلال ساداتیان درابتدا گپ و گفتش با «شرق»، از اهمیت بالای رایزنی‌های فشرده ایران با متحدانش، یعنی روسیه و چین، سخن گفت و این تحرکات را نشانه‌ای از اراده تهران برای نوعی موازنه سازی در برابر فشارهای غرب دانست. سفیر اسبق ایران در انگلستان با اشاره به دیدار اخیر میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی، با رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، این دیدار را تلاشی برای کاستن از فشارهای آژانس بر ایران دز آیتامه دور جدید مذاکرات استانبول توصیف کرد. این در حالی است که ایران، پس از حملات اخیر اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای‌اش و سکوت معنادار آژانس، همکاری‌های داوطلبانه خود با این نهاد را به حالت تعلیق درآورده است.
این استاد دانشگاه با نگاهی محتاطانه، مذاکرات پیش‌رو در استانبول را نقطه عطفی در مسیر دیپلماسی هسته‌ای ایران خواند. به گفته نماینده اداور مجلس، حضور چهره‌هایی چون مجید تخت‌روانچی و کاظم غریب‌آبادی در این مذاکرات، نشان‌دهنده عزم ایران برای دفاع از حقوقش در برابر فشارهای غرب است. تحلیلگر ارشد حوزه بین الملل، نشست روز سه شنبه تهران با حضور نمایندگان ایران، روسیه و چین را گامی هوشمندانه برای هماهنگی مواضع دانست و افزود که «ایران با این نشست نشان داد که تنها به میدان مذاکره نمی‌رود. این هماهنگی با متحدان، پیامی روشن به اروپا و آمریکا دارد که تهران از موضع قدرت وارد گفت‌وگوها خواهد شد.» ساداتیان معتقد است که ایران کماکان مسیر قبلی را در گفت وگوها پیاده می کند و در این مذاکرات به دنبال رفع تحریم‌های و تضمین‌هایی برای جلوگیری از تکرار تجربه‌های تلخ گذشته به خصص تجاوز اسرائیل است.
نماینده ادوار مجلس، سپس به تهدید مکانیسم ماشه، که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت پیش‌بینی شده، اشاره کرد و آن را شمشیری آویخته بر سر ایران توصیف کرد. این مکانیسم می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی را بازگرداند و تهران را در تنگنای اقتصادی و سیاسی قرار دهد. لذا سفیر اسبق ایران د انگلستان با اشاره به اظهارات منوچهر متکی، نماینده مجلس، که از آمادگی مجلس برای تصویب طرح خروج از معاهده NPT در صورت فعال‌سازی ماشه خبر داده بود، این موضع را واکنشی به ناکامی مذاکرات ۲۲ ساله با غرب دانست و تصریح کرد که، «این تهدید، هشداری جدی به غرب است که بازی یک‌طرفه دیگر برای ایران پذیرفتنی نیست. وقتی آژانس در برابر تجاوزات به تأسیسات هسته‌ای ایران سکوت می‌کند، چگونه می‌توان به بی‌طرفی آن اعتماد کرد؟» اما به اذعان وی، ادامه مواضع این چنینی تبعات خاص خود را هم دارد.
این استاد دانشگاه با انتقاد از عملکرد آژانس، گروسی را به همسویی با منافع قدرت‌های هسته‌ای متهم کرد و افزود که، «سکوت او در برابر حملات اسرائیل و آمریکا، اعتماد ایران به نهادهای بین‌المللی را به شدت خدشه‌دار کرده است.» سفیر اسبق ایران در انگلستان تعلیق همکاری ایران با آژانس را پاسخی منطقی به این بی‌اعتمادی دانست و هشدار داد که فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند به تشدید تنش‌ها و حتی خروج ایران از NPT منجر شود، که تبعات آن نه تنها برای منطقه، بلکه برای کل نظام بین‌الملل سنگین خواهد بود.
این دیپلمات پیشین با نگاهی به گذشته، مذاکرات طولانی‌مدت با غرب را به مسیری پرپیچ‌وخم تشبیه کرد که اراده‌ای پنهان برای محروم کردن ایران از حقوق هسته‌ای‌اش در آن دیده می‌شود. نماینده ادوار مجلس تأکید دارد که ایران، با تکیه بر توان داخلی و حمایت متحدانش، دیگر حاضر نیست در معاهده‌ای مانند NPT بماند که از حقوقش دفاع نمی‌کند. ساداتیان مذاکرات استانبول را فرصتی برای اروپا دانست تا استقلال خود را از فشارهای آمریکا نشان دهد و افزود که «اگر اروپا بخواهد بازیگر مستقلی باشد، باید از اهرم‌های فشار مانند ماشه فاصله بگیرد و به دنبال راه‌حلی عادلانه باشد.»
در پایان، ساداتیان با خوش‌بینی محتاطانه‌ای به آینده دیپلماسی ایران نگریست. او دیپلماسی فعال تهران، از رایزنی‌های سه‌جانبه با روسیه و چین تا حضور قدرتمند در استانبول، را نشانه‌ای از بلوغ سیاسی ایران دانست که مصمم است از منافع ملی‌اش دفاع کند. به گفته این استاد دانشگاه، ایران در این مسیر نه تنها به دنبال رفع تحریم‌هاست، بلکه می‌خواهد قواعد بازی را به نفع عدالت و حقوق قانونی‌اش تغییر دهد. اما در نهایت ساداتیان تصریح می کند که «چشم انداز مذاکرات مبهم است.»
جلال میرزایی: دستیابی به نتایج ملموس در مذاکرات، نیازمند اراده واقعی از سوی همه طرف‌هاست
جلال میرزایی هم دبگر کارشناسی بود که در ابتدای گپ و گفت با «شرق»، تصمیم ایران برای ازسرگیری مذاکرات با تروئیکای اروپایی در استانبول گامی مثبت و نشانه‌ای از بازگشت به عقلانیت در سیاست خارجی کشور است. این استاد دانشگاه تأکید می‌کند که پس از جنگ ۱۲ روزه و فشارهای داخلی برای توقف هرگونه گفت‌وگو با طرف‌های غربی، اقدام وزارت امور خارجه در پیشبرد مذاکرات، حرکتی استراتژیک محسوب می‌شود. این تصمیم، به‌ویژه در شرایط کنونی که تنش‌ها میان ایران و غرب تشدید شده، می‌تواند به‌عنوان تلاشی برای خروج از بن‌بست دیپلماتیک تلقی شود. به باور این نماینده ادوار مجلس، «برگزاری این نشست، حتی اگر به نتایج ملموس منجر نشود، فرصتی برای ایران فراهم می‌کند تا مواضع خود را به‌صورت شفاف بیان کرده و از انزوای دیپلماتیک جلوگیری کند.»
با این حال، میرزایی نسبت به تأثیرگذاری این مذاکرات در حل‌وفصل مسائل موجود ابراز تردید می‌کند. به اذعان وی، تجربه تاریخی نشان می‌دهد که کشورهای اروپایی پس از خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸، نتوانستند تعهدات خود را برای تضمین منافع ایران در چارچوب این توافق عملی کنند. این ناکامی، همراه با تأثیرپذیری اروپا از سیاست‌های دولت جدید ایالات متحده تحت رهبری دونالد ترامپ، دامنه اثرگذاری تروئیکای اروپایی را در مذاکرات کنونی محدود کرده است. این استاد دانشگاه تأکید دارد که فقدان بحث‌های کافی در رسانه‌ها و محافل کارشناسی ایران درباره استراتژی مذاکراتی و اهداف دقیق این گفت‌وگوها، یکی از نقاط ضعف رویکرد کنونی است.
یکی از موضوعات محوری مذاکرات پیش‌رو در استانبول، تهدید تروئیکای اروپایی به فعال‌سازی مکانیسم ماشه است که می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران منجر شود. میرزایی در ادامه گپ و گفتش، با اشاره به اظهارات اخیر مقامات اروپایی، از جمله یوهان وادفول، وزیر امور خارجه آلمان، که بر عزم اروپا برای یافتن راه‌حل دیپلماتیک تأکید کرده، اما همزمان از احتمال فعال‌سازی این مکانیسم سخن گفته، معتقد است که «تصمیم‌گیری نهایی در این زمینه به شدت تحت تأثیر سیاست‌های ایالات متحده قرار دارد.» مفسر حوزه سیاست خارجی استدلال می‌کند که «اروپا، به دلیل عدم استقلال کامل در سیاست خارجی و وابستگی به تصمیمات واشنگتن، نمی‌تواند به‌تنهایی اقدامی قاطع در این راستا انجام دهد.»
استاد علوم سیاسی با رد فرضیه‌ای که اروپا را به دلیل کنار گذاشته شدن از مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا به سمت فعال‌سازی مکانیسم ماشه سوق می‌دهد، این دیدگاه را ساده‌سازی مسئله می‌داند. به عقیده وی، هرگونه اقدام اروپا در این زمینه بدون هماهنگی با ایالات متحده غیرمحتمل است. نماینده ادوار مجلس همچنین به پیچیدگی‌های حقوقی فعال‌سازی مکانیسم ماشه اشاره می‌کند و تصریح می کند که کشورهای اروپایی، با توجه به عدم پایبندی خود به تعهدات برجامی پس از خروج آمریکا، از مشروعیت لازم برای چنین اقدامی برخوردار نیستند. این موضوع، به گفته وی، نیازمند بررسی دقیق توسط حقوق‌دانان بین‌المللی است تا ابعاد قانونی آن روشن شود.
یکی از جنبه‌های مورد تأکید میرزایی در ادامه گفت وگو با «شرق»، تأثیرات روانی و سیاسی تهدید مکرر اروپا به استفاده از مکانیسم ماشه است. به باور این استاد دانشگاه، تکرار این تهدیدها در ماه‌های اخیر، به‌ویژه پس از جنگ ۱۲ روزه، به التهابات اقتصادی و اجتماعی در ایران دامن زده است. این تهدیدات، به‌عنوان ابزاری برای فشار دیپلماتیک، نه‌تنها به بی‌اعتمادی میان ایران و اروپا منجر شده، بلکه فضای مذاکرات را نیز مسموم کرده است. تحلیلگر حوزه بین الملل هشدار می‌دهد که این رویکرد می‌تواند به تشدید تنش‌ها و کاهش احتمال دستیابی به توافق منجر شود.
با این حال، نمانیده ادوار مجلس خاطرنشان می کند که «شرایط بین‌المللی نسبت به سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴، زمانی که اجماع جهانی علیه برنامه هسته‌ای ایران وجود داشت، تغییر کرده است. شکاف‌های عمیق میان قدرت‌های جهانی، از جمله اختلافات میان روسیه، چین، اروپا و ایالات متحده، امکان بازتولید اجماع پیشین در شورای امنیت را کاهش داده است.» با چنین برداشتی، میرزایی یادآور می شود که «این تغییرات به نفع ایران است و احتمال تأثیرگذاری تحریم‌های شورای امنیت در صورت بازگشت، مشابه گذشته نخواهد بود.» استاد عاوم سیاسی تأکید می‌کند که، «ایران باید از این شکاف‌ها به‌عنوان فرصتی برای تقویت موضع دیپلماتیک خود استفاده کند.»
میرزایی در ارزیابی چشم‌انداز مذاکرات استانبول، عنوان داشت که این نشست می‌تواند به‌عنوان پلی برای انتقال مواضع ایران به ایالات متحده از طریق نمایندگان اروپایی عمل کند. تحلیلگر ارشد حوزه بین الملل تأکید دارد که «این مذاکرات، حتی اگر به توافق جامع منجر نشود، می‌تواند به تصمیم‌گیری منطقی‌تر واشنگتن در قبال برنامه هسته‌ای ایران کمک کند.» به عقیده نماینده ادوار، «ایران باید از این فرصت برای ارائه مواضع خود به‌صورت شفاف و قاطع استفاده کند، به‌گونه‌ای که انتظارات یک‌جانبه غرب را به چالش بکشد و بر لزوم احترام متقابل در مذاکرات تأکید ورزد.»
استاد علوم سیاسی، همچنین توصیه می‌کند که «ایران نباید حساب ویژه‌ای روی نقش اروپا به‌عنوان میانجی باز کند، بلکه باید با تکیه بر دیپلماسی فعال و چندجانبه، از حمایت کشورهایی مانند روسیه و چین بهره ببرد.» میرزایی در ادامه می گوید: «ایران می‌تواند با استفاده از اهرم‌های دیپلماتیک و بهره‌گیری از اختلافات موجود میان قدرت‌های جهانی، از شدت فشارهای ناشی از تهدید مکانیسم ماشه بکاهد». تحلیلگر ارشد حوزه بین الملل در پایان تأکید دارد که «مذاکرات استانبول، اگر با استراتژی مشخص و هماهنگی داخلی همراه باشد، می‌تواند به کاهش تنش‌ها و ایجاد فضایی برای گفت‌وگوهای بعدی کمک کند، اما دستیابی به نتایج ملموس نیازمند اراده واقعی از سوی همه طرف‌هاست»./شرق
نظر شما :