پایان راه برای پان‌ترکیسم اردوغان؟

دیپلماسی ایرانی: در یک شکست بزرگ برای ترکیه، سه جمهوری آسیای مرکزی شامل قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان که از اعضای سازمان (باصطلاح) کشورهای ترک هستند (OTS)، حمایت خود را از حاکمیت قبرس اعلام کردند. این رویکرد، عملاً به تلاش‌های آنکارا برای استفاده از سازمان قومی موسوم به «سازمان کشورهای ترک» به عنوان ابزاری برای به رسمیت شناختن قبرس شمالی یا قبرس ترک نشین اشغالی پایان می‌دهد.

در بیانیه مشترکی پس از نشست سران اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی در سمرقند در ۴ آوریل، سه کشور آسیای میانه به صراحت قطعنامه‌های ۵۴۱ (۱۹۸۳) و ۵۵۰ (۱۹۸۴) شورای امنیت سازمان ملل متحد را تأیید کردند. این قطعنامه ها اعلامیه یکجانبه ترکیه در سال ۱۹۸۳ مبنی بر تأسیس “جمهوری ترک قبرس شمالی” (TRNC) را محکوم می‌کند و از اعضای سازمان ملل می‌خواهد آن را به رسمیت نشناسند.

در  بیانیه مشترک دولت های آسیای مرکزی با اتحادیه اروپا آمده است: «ما بر تعهد قوی خود به قطعنامه‌های ۵۴۱ (۱۹۸۳) و ۵۵۰ (۱۹۸۴) شورای امنیت سازمان ملل متحد تأکید کردیم. ما تأکید کردیم که مشارکت در چارچوب‌های همکاری منطقه‌ای باید به طور کامل به قواعد بین‌المللی احترام بگذارد که برای ارتقای روابط اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی ضروری است.»

شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه ۵۴۱ را در ۱۸ نوامبر ۱۹۸۳ به تصویب رساند. این قطعنامه از همه کشورها خواست “به حاکمیت، استقلال، تمامیت ارضی جمهوری قبرس احترام بگذارند” و هیچ دولت دیگری در این جزیره به جز دولت جمهوری قبرس را به رسمیت نشناسند.

قطعنامه ۵۵۰، که در ۱۱ مه ۱۹۸۴ به تصویب رسید، فعالیت‌های جدایی‌طلبانه غیرقانونی در بخش اشغالی قبرس توسط ترکیه را محکوم کرد و از سایر کشورهای عضو خواست تا نهاد غیرقانونی شمال قبرس را به رسمیت نشناسند.

علاوه بر این، چند روز بعد از این بیانیه مشترک؛ قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان نیز سفیرانی را به جمهوری قبرس منصوب کردند و عملاً جمهوری قبرس را به رسمیت شناختند.

این تغییر راهبردی ناگهانی و غیرمنتظره توسط سه کشور آسیای میانه، پایان تلاش‌های دو ساله ترکیه برای به رسمیت شناساندن “جمهوری خودخوانده  ترک قبرس شمالی” (TRNC)  توسط این کشورها را نشان می‌دهد.

قزاقستان و ازبکستان به همراه ترکیه، جمهوری آذربایجان و قرقیزستان اعضای سازمان کشورهای ترک (OTS) هستند، در حالی که مجارستان، ترکمنستان وجمهوری خودخوانده فبرس شمالی قبرس شمالی، وضعیت ناظر را در این سازمان دارند

. ترک ها و روس ها همواره برای تسلط بر این منطقه در رقابت و تلاش بوده اند.

در قرن نوزدهم، با گسترش امپراتوری روسیه به سمت جنوب در آسیای مرکزی، این کشورها به تدریج تحت نفوذ روسیه تزاری قرار گرفتند.

 پس از شکست ترکیه در جنگ جهانی اول، پایان امپراتوری عثمانی و انقلاب بلشویکی در روسیه در سال ۱۹۱۷، این کشورها به اتحاد جماهیر شوروی پیوستند.

با این حال، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، این جمهوری‌های خودمختار در داخل اتحاد جماهیر شوروی اعلام استقلال کردند.

در قرن بیست و یکم، چین به عنوان یک بازیگر جدید در این منطقه ظاهر شد. منافع چین چندوجهی بود. پکن می‌خواست از منابع طبیعی عظیم این منطقه برای صنایع خود استفاده کند و از ظرفیت عظیم هیدروکربنی آسیای مرکزی برای تأمین نیازهای انرژی رو به گسترش خود بهره‌برداری کند.

پکن همچنین می‌خواست از موقعیت ژئواستراتژیک این کشورها در تقاطع بین آسیا و اروپا برای طرح بلند پروازانه “ابتکار کمربند و جاده” (BRI) خود استفاده کند. آسیای میانه منطقه کلیدی برای موفقیت پروژه ۱.۷۵ تریلیون دلاری  “ابتکار کمربند و جاده” (BRI)  چین است.ترکیه، روسیه و چین نیز بسترهای چندجانبه‌ای را برای افزایش نفوذ دیپلماتیک خود در آسیای مرکزی ایجاد کرده‌اند.

روسیه در سال ۱۹۹۱ “جامعه کشورهای مستقل” (CIS) را تأسیس کرد که یک گروه بندی از ۱۲ جمهوری شوروی سابق، از جمله کشورهای آسیای میانه شامل قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان است.

چین در سال ۲۰۰۱ “سازمان همکاری شانگهای” (SCO) را با روسیه و تعدادی از کشورهای آسیای میانه شامل قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تأسیس کرد. این سازمان در حال حاضر ۱۰ عضو دارد.

ترکیه در سال ۲۰۰۹ “سازمان (باصطلاح) کشورهای ترک” را برای ترویج همکاری بین کشورهای ترک زبان تأسیس کرد. این سازمان شامل پنج کشور عضو است: جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه و ازبکستان. وضعیت ناظر در این سازمان نیز به ترکمنستان، مجارستان و جمهوری خودخوانده ترک قبرس شمالی اعطا شده است.

اتحادیه اروپا یک بازیگر نسبتاً جدید در ژئوپلیتیک آسیای مرکزی است. پس از جنگ روسیه و اوکراین و بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید، اتحادیه اروپا در تلاش است تا یک سیاست خارجی مستقل برای مقابله با نفوذ رو به افزایش روسیه و چین و انطباق با خروج استراتژیک ایالات متحده از اروپا تدوین کند. نشست سران اتحادیه اروپا و آسیای میانه در اوایل این ماه اولین گام مهم در این راستا بود. در طول این نشست، اتحادیه اروپا ۱۲ میلیارد یورو (۱۳.۶ میلیارد دلار آمریکا) برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آسیای مرکزی متعهد شد.

تصمیم قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان، اعضای OTS برای تعهد به حمایت از حاکمیت قبرس یک پیروزی دیپلماتیک قابل توجه برای اتحادیه اروپا و یک شکست بزرگ برای ترکیه و سیاست های پان ترکیستی است.

این اقدام این سه کشور همچنین به عنوان یک شکست شخصی برای رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، تلقی می‌شود که زمان و انرژی قابل توجهی را در OTS سرمایه‌گذاری کرده است. اردوغان امیدوار بود از روابط زبانی و قومی ترکیه با این کشورهای آسیای مرکزی استفاده کند تا ترکیه و شخص خود را به عنوان تنها سخنگوی همه کشورهای (باصطلاح) ترک زبان در جهان معرفی کند. آنکارا همچنین تالش می کرد از سازمان کشورهای ترک برای پیشبرد به رسمیت شناختن جمهوری خودخوانده ترک قبرس شمالی TRNC استفاده کند. با این هدف،  TRNC در سال ۲۰۲۲ در OTS وضعیت ناظر را دریافت کرد، امتیازی که فقط برای کشورهای مستقل و دارای حاکمیت محفوظ است.

شایان ذکر است زمانی که TRNC در نوامبر ۲۰۲۲ در OTS  وضعیت ناظر را دریافت کرد، دبیرکل وقت OTS، کوبانیچبک عمرعلی اف، گفت که این “پیامی به جهان” است. اکنون، با تعهد قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان به حمایت از حاکمیت قبرس، تلاش دو ساله ترکیه برای استفاده از OTS  به عنوان ابزاری برای به رسمیت شناختن بین‌المللی TRNC به پایان رسیده است.

 این اقدام به عنوان یک شکست بزرگ در رسانه‌های ترکیه توصیف شده است. روزنامه ترکیه‌ای جمهوریت با تیتر “آنها TRNC را به قیمت ۱۲ میلیارد یورو فروختند”، مدعی شد که به رسمیت شناختن قبرس توسط کشورهای آسیای مرکزی بخشی از یک معامله پایاپای با اتحادیه اروپا بوده است که وعده ۱۲ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری داده است. این روزنامه ترکیه ای کشورهای آسیای مرکزی را به خیانت به ترکیه و جامعه ترک‌های قبرس متهم کرد.

بیرگون یکی دیگر از رسانه‌های ترکیه، حتی این تحول را “دو فاجعه در دو روز” نامید و آن را با یک شکست نظامی همزمان در سوریه مرتبط دانست، جایی که حمله اسرائیل به یک پایگاه سوریه که تحت سیطره ترکیه بود، از سوی آنکارا  بی‌پاسخ ماند.

در حال حاضر، ترکیه و جمهوری آذربایجان تنها دو عضو سازمان دولت های ترک  هستند که به طور کامل از جمهوری خودخوانده ترک قبرس شمالی TRNC حمایت می‌کنند. با این حال، دریادار بازنشسته جم گوردنیز، معمار دکترین “وطن آبی” ترکیه، در توییتر هشدار داد که اگر آنکارا اقدامات فوری انجام ندهد، جمهوری آذربایجان نیز ممکن است از این روند پیروی کند، که این امر نشان‌دهنده “شکست کامل دیپلماسی ترکیه” در منطقه خواهد بود.