همگرایی محور ترکی

نویسنده: الیاس واحدی، کارشناس مسائل ترکیه و قفقاز 

دیپلماسی ایرانی: تاریخ اقوام ترک تبار سرشار از فراز و فرود شکل گیری و فروپاشی دولت ها بوده است. نشان 16 ستاره در کنار پرچم ریاست جمهوری ترکیه، اشاره به 16 دولت بزرگ ترک دارد که در اندازه امپراتوری بودند که درمیان آنها امپراتوری هایی چون هون ها، گؤک ترک ها، خزرها، اویغورها، غزنوی ها، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و عثمانیان مشهورتر و جهانشمول تر از بقیه بودند و بیشتر این سلسله ها نتیجه رستاخیز دوباره از خاکستر سلسله های فروپاشیده بوده اند. 

بعد از تأسیس جمهوری ترکیه این فراز و فرودها منحصر در داخل مرزهای سیاسی ترکیه بودند ولی روندی که پس از فروپاشی شوروی و نقش آفرینی کشورهای ترک زبان با محوریت ترکیه آغاز و در سال های اخیرجدی تر شده، صدای پای رستاخیزی دوباره در میان اقوام ترک است و مفهومی با نام جهان ترک را بر سر زبان ها انداخته است. 

در این مواجهه با این روند، برخی کشورها با نگاه تهدید گونه به آن نگاه می کنند ولی کشورهایی هم هستند که با فهم روزآمد از همگرایی دنیای کنونی که متفاوت از امپراتوری سازی است، در تلاشند تا ضمن پیوند با ساختارهای قوم محور مانند اتحاد ترکی، تهدید سنجیده شده را به فرصتی برای تأمین منافع خود تبدیل و این روند قومی را از درون پایش و آن را از رویکردهای افراطی پالایش کنند. 

توجه به توسعه طلبی و گسترش در عین یکپارچگی، همواره در بین اقوام مختلف ترک وجود داشته است. این گرایش را از روی متون کتیبه های اورخون – یئنی سئی و سایر اسناد به دست آمده از تاریخ قدیم ترکان می توان به خوبی دریافت و همین گرایش در طول تاریخ سبب شده است که اقوام متعدد و بسیار متنوع ترک که در جغرافیایی بسیار وسیع از رشته کوه های تنگری در چین تا رود دانوب (به ترکی تونا) در قلب اروپا پراکنده شده بودند، ده ها امپراتوری، سلسله پادشاهی و حکومت منطقه ای و جهانی تأسیس کنند.

«اُغوز خاقان» شخصیتی تاریخی – افسانه ای و نخستین حاکم مسلمان ترکان که در بخش تاریخ اغوزان و ترکان از کتاب 4 جلدی جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله همدانی به آن پرداخته شده، فرزندان خود را برای حکمرانی به نقاط مختلف فرستاد. (1) 

این روحیه در بین ترکان پیش از اسلام نیز بوده است کما اینکه در سنگیادهای«بیلگه کاغان» و «کول تکین» و ... نیز توصیه به دولت گرایی، توسعه طلبی و حفظ سنت های قوم ترک به چشم می خورد. بیلگه کاغان در بخشی از سنگیاد خود می گوید: «اگر آسمان خراب نشود و زمین نبلعد، چه کسی توان از بین بردن، قوم ترک و آداب آن را دارد؟» و در سنگیاد «اونگی» از وجود حکمرانان ترک از جای طلوع تا غروب خورشید (شرق تا غرب) و ازکوه های جنگلی درشمال (تایگا) تا ماچین/ تابغاچ (چین بزرگ و مرز هندوستان) سخن به میان آمده است. (2) 

این مصادیق تاریخی و باستانی اشاره به برون گرایی و فراجغرافیا بودن قوم ترک دارد و همگرایی ها و اتحادها در بین این قوم اغلب برون گرا و فراقومی بوده است که برخی علاوه بر فراقومی بودن، رویکرد فرادینی نیز داشته اند. 

بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی، مصطفی کمال پاشا (آتاترک) با همه مهارتش در استراتژی جنگی و کشورداری فقط توانست بخش مرکزی امپراتوری که همان سرزمین کنونی ترکیه بود، حفظ کند و به رغم داشتن تمایلات و دیدگاه های قوی ضد غربی، با سر دادن شعار «صلح در کشور و صلح در جهان»، هسته مرکزی جهان ترک را در داخل فلات آناتولی و کرانه دریاهای سیاه، مرمره، اژه و مدیترانه محصور و تا اندازه ای منزوی ساخت. به طوری که تا اوایل دهه 1990 طی 7 دهه، بجز مداخله نظامی در جزیره قبرس به سال 1974 (که آن هم دلایل مشخصی دارد)، شاهد هیچ حرکت توسعه طلبانه و اتحادگرایی بر مبنای محور ترکی نبودیم. 

با فروپاشی شوروی، استراتژیست های ترک از یک سو نگران تضعیف نقش یورو-آتلانتیکی ترکیه در بین غربیان بودند زیرا با از بین رفتن خطر کمونیسم، قلعه نگهبانی در برابر این تهدید که به جمهوری ترکیه سپرده شده بود، اهمیت خود را از دست می داد و از سوی دیگر با مستقل شدن 5 کشور ترک در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی که از استراتژیک ترین مناطق جهان هستند، فرصتی جدید و طلایی پیش روی توسعه طلبی و نقش آفرینی ترکیه فراهم شد. از همین رو بود که تورگوت اوزال، رئیس جمهوری ترکیه در آن سال ها با ذکر جمله «قرن 21، قرن ترک هاست» توجه سیاستمداران را به این اتحاد جلب کرد و می توان گفت که از همان زمان یکپارچه سازی جهان ترک، همواره در دستور کار دولت های مختلف ترکیه، اعم از راست، چپ، ملی گرا و اسلامگرا بوده است. 

آنچه اکنون با ماهیت همگرایی در محور ترکی (که برخی به اشتباه آن را جریان پان ترکیسم الحاق گر و بیراه تر از آن برخی احیای دوباره امپراتوری عثمانی یا نوعثمانیسم/نوعثمانی گری می خوانند) رخ می دهد، نه جریانی صرفا نژادی و قومی و نه نوستالژی احیای یک امپراتوری از بین رفته، بلکه جریانی بین دولتی با نگاه مثبت به محیط بیرونی مانند اتحادهای مشابه منطقه ای است که در دهه 1990 و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی با پیشتازی جمهوری ترکیه تحت رهبری دولت های راست میانه (احزاب مام میهن و راه راست) آغاز شد و پس از کسب تجربه یک دوره ناکامی و رکود از سال 2009 به بعد با افزایش تمایلات همگرایی در بین سایر کشورهای ترک زبان از جمله جمهوری های قزاقستان و آذربایجان و با تغییر رویکرد ترکیه با عنوان شورای کشورهای ترک زبان تأسیس شد که در سال 2021 با تغییر نام به سازمان کشورهای ترک به صورت جدی تر از سوی کشورهای عضو دنبال می شود که در ادامه با نگاهی گذرا به این فرآیند، کارکردها و ارکان این اتحاد به اختصار تبیین خواهد شد. 

تجربه یک طرفه و ناموفق ترکیه در دهه 1990 در اواخر دهه 1980 که زمینه های فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آشکار شده بود، سیاست خارجی ترکیه در مورد کشورهایی که قصد استقلال از شوروی را داشتند، نامشخص بود. هرچند ترکیه در اوایل دهه 1990 بعد از اعلام استقلال کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان، اولین کشوری بود که استقلال این جمهوری ها را به رسمیت شناخت ولی آنکارا برنامه مشخصی در باره همگرایی با این کشورها نداشت. پیشران اصلی اقدامات ترکیه در این زمینه، ترک زبان و مسلمان بودن این کشورها بود و پارامترهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این جوامع نادیده گرفته شد. از همین رو، سیاست همگرایی ترکیه در این مناطق، مطابق انتظارات دولتمردان ترک پیش نرفت. تورگوت اوزال و سلیمان دمیرل دو نفر از سیاستمداران ترک بودند که در این دوران نقش اصلی را در ترسیم و اجرای سیاست خارجی ترکیه در آسیای مرکزی و قفقاز داشتند که از آن با نام «جهان ترک» یاد می کردند. 

به اعتقاد جیکوب لاندو، نویسنده کتاب «پان ترکیسم یک قرن در تکاپوی الحاق گری»، برنامه ترکیه این بود که به کانال اصلی ارتباط این کشورها با غرب تبدیل شود. ترکیه بر آن بود که تا با نزدیک شدن بیشتر به کشورهای اروپایی و آمریکا نشان دهد که بهترین راه دورسازی کشورهای تازه استقلال یافته از بنیادگرایی اسلامی و روسیه، الگوگیری آنها از دولت سکولار آنکاراست. از این رو ترکیه از سال 1992 به بعد درتلاش بود تا از این کشورها در نهادهایی چون سازمان ملل، کنفرانس امنیت و همکاری اروپا، سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، منطقه همکاری اقتصادی دریای سیاه، سازمان کنفرانس اسلامی و ناتو دفاع کند و در صورت لزوم با عضو کردن آنها در برخی از این نهادها همچون اکو خود را به عنوان حامی اصلی کشورهای مذکور معرفی کند. 

این کشور همچنین با سازماندهی کنگره های سالانه برای گردهمایی رهبران کشورهای تازه استقلال یافته، زمینه های همبستگی بیشتر خود را با آنها ایجاد کرد. طرح پیشنهادهایی نظیر ایجاد «بازار مشترک ترک» و «تأسیس بانک ترکی» در این زمره بود. ترکیه در عرصه های دیگری چون ارتباطات، تلفن و تلگراف، آموزش دیپلمات ها، خدمات بهداشتی، کشاورزی و مهارت های آماری و فنی، قراردادهایی را با این جمهوری ها در دهه 1990 امضا کرد (3) و با استفاده از شبکه های ماهواره ای، برنامه های تلویزیونی خود را برای این جمهوری ها پخش کرد، تا بدین وسیله، زمینه را برای وحدت زبانی و خط نیز هموار کند. امروزه اکثر شبکه های تلویزیونی ترکیه برای جمهوری های تازه استقلال یافته پخش می شوند و از طریق برنامه های متنوع خود سعی در جذب افکار عمومی این جمهوری ها به خود دارند. علاوه بر شبکه های تلویزیونی، از همان سال های ابتدایی استقلال، روزنامه های معروف ترکیه چون ملیت، زمان و ترکیه هزاران نسخه از شماره های خود را در این جمهوری ها توزیع می کردند. در زمینه های فرهنگی نیز ایجاد مدارس و دانشگاه های جدید در این جمهوری ها و تلاش برای جذب دانشجویان کشورهای تازه استقلال یافته عملیاتی شده است. ترکیه از این راه سعی کرده است تا نسل جوان این کشورها را با الگوی خود پرورش دهد. 

در پیگیری این هدف، ترکیه در سال 1993 کنفرانس دائمی رؤسای دانشگاه های جهان ترک را در آنکارا بوجود آورد تا در این زمینه برنامه ای نهادینه ای طراحی کند. علاوه بر دولت ترکیه، موسسات خصوصی چون موسسه اوقاف دنیای ترک، موسسات وابسته به فتح الله گولن فعال دینی – فرهنگی ثروتمند ترکیه هم به تأسیس مدارس، دبیرستان ها و دانشگاه ها برای ترویج زبان ترکی واحد در این کشورها دست زدند.(4) 

از دیگر اقدامات فرهنگی ترکیه در تمامی این جمهوری ها، تلاش برای تبدیل حروف روسی به لاتین می توان اشاره کرد که البته در این کار موفقیت زیادی نداشت. ترکیه همچنین از طریق نهادهای آموزشی به ویژه وزارت آموزش و پرورش خود تلاش کرده است تا تاریخ واحدی را به عنوان تاریخ جهان ترک برای همه این کشورها تدوین کند. تدوین کتاب های تاریخ برای این جمهوری ها از جمله تلاش های است. با تأسیس «کنگره دوستی، برادری و همکاری کشورهای ترکی و اجتماعات ترک» در سال 1993 که علاوه بر ترکیه و جمهوری های تازه استقلال یافته ترک زبان شوروی، بخش ترکی شمال قبرس و نمایندگانی از سایر جمهوری های روسیه نظیر تاتارستان، باشکورستان و یاقوت در آن شرکت دارند، اتحاد کشورها و مناطق ترک زبان نهادینه تر شد. 

در اجلاس دهم کنگره در نوامبر 2006 در شهر آنتالیا به پیشنهاد قزاقستان طرح تأسیس «مجمع بین پارلمانی کشورهای ترک زبان» مطرح شد. این مجمع که نخستین جلسه خود را در نوامبر 2008 در استانبول برگزار کرد شامل روسای پارلمان های کشورهای آذربایجان، قرقیزستان، قزاقستان و ترکیه بود و در اجلاس یازدهم این کنگره به سال 2007، تعداد 500 نفر نماینده از 30 منطقه و کشور جهان از جمله مغولستان، رومانی، بلغارستان، روسیه و کوزوو برگزارشد.(5) 

بر خلاف آنچه در بیرون از جهان ترک، در مورد موفقیت این همگرایی گفته می شود، تجربه اول ترکیه در آن زمان ناموفق بود و این ارزیابی محل اتفاق نظر بیشتر استراتژیست ها و صاحب نظران ترکیه است. دلایل عدم موفقیت سیاست های محور ترکی دهه 1990 ترکیه، به باور کارشناسان ترک عبارتند از:

1. توجه نکردن ترکیه به نقش اساسی روسیه در سیاست، اقتصاد و اجتماع جوامع تازه استقلال یافته، سبب شد تا ابعاد مختلف این همگرایی به درستی سنجیده نشود. در آن زمان فدراسیون روسیه در وضع ضعیفی قرار داشت و شاید یکی از دلایل نادیده گرفتن نقش مسکو همین مسأله بود. در آن دوره، جمهوری ترکیه در حالی از زبان مشترک ترکی، پول واحد و اتحاد سیاسی و فرهنگی سخن به میان می آورد که هنوز برخی از سران این کشورها در دیدارهای رسمی و سخنرانی ها به زبان روسی صحبت می کردند و روبل روسی پول ملی این کشورها بود. اقتصاد این کشورها نیز وابسته به روسیه بود و تلاش های ترکیه برای جانشینی به جای فدراسیون روسیه نیز نتیجه چندانی به همراه نداشت.

2. ایفای نقش برادر بزرگ تر از سوی ترکیه در این همگرایی که برای مردم و سیاستمداران این کشورها یادآور سلطه روسیه بود و از انگیزه آنها در نزدیکی به ترکیه کم می کرد. 

3. قدرت سیاسی، اقتصادی ضعیف ترکیه در دهه 1990 که از یک سو دست دولت آنکارا را در اجرای سیاست هایش می بست و از سوی دیگر گرایش کشورهای ترک زبان به سمت مدل ترکیه را کم می کرد. 

4. نبود عزم جدی و ثبات قدم دولت ترکیه در حمایت تمام عیار از کشورهای هدف در اتحاد ترکی که نمونه بارز آن را در عدم حمایت مؤثر نظامی از جمهوری آذربایجان در مناقشه قره باغ می توان دید. این در حالی بود که در همین زمان روسیه از ارمنستان حمایت نظامی و پشتیبانی کرد و آمریکا علاوه بر حمایت سیاسی از ارمنستان، طی مصوبه کنگره (معروف به بند 907 از قانون حمایت از آزادی مصوب 1992) کمک به جمهوری آذربایجان را ممنوع کرده بود.(6) 

5. عدم تحقق انتظارات در زمینه ارتباط آسان شهروندان کشورهای ترک زبان با همدیگر به ویژه با جمهوری ترکیه (عملی نشدن معافیت روادید درآن زمان)

6. وقوع سستی و فترت در توجه سیاست خارجی به آسیای مرکزی و قفقاز در سال های پایانی دهه 1990 و دوره اول حکومت حزب عدالت و توسعه (2002 تا 2007) به دلیل توجه ویژه و مفرط کشور به رابطه با آمریکا و فرآیند عضویت در اتحادیه اروپا (7) ، (8) و (9) و رویکرد جدید در همگرایی محور ترکی جمهوری ترکیه در رویکرد جدید که عمدتا از سال 2007 و با تشکیل دولت دوم حزب عدالت و توسعه همراه بود، سیاست خارجی فعالی را در همگرایی با جهان ترک، به ویژه کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز آغاز کرد و همزمان با این، توجهی جدی به منطقه خاورمیانه نیز معطوف کرد. این روند جدید در محافل سیاسی ترکیه و جهان، مفهوم جدیدی به نام «انحراف/تغییرمحور» (10) در سیاست خارجی ترکیه پدید آورد. این تغییر محسوس که عمدتا تحت تاثیر دکترین ژرفای استراتژیک احمد داوود اوغلو (درآن زمان معمار و بازیگردان پشت پرده سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه) بود در سال 2009 و با تصدی پست وزیر امور خارجه توسط این تئوریسین و استاد دانشگاه، جدی تر دنبال شد. این تغییر محور، پویایی جدیدی به اتحاد بر پایه زبان ترکی داد تا اینکه در همین سال، با ایجاد شورای همکاری کشورهای ترک زبان و ساختارهای متعدد مرتبط با آن، دولت ترکیه سعی کرد با حذف سیاست های اشتباه در مناسبات با کشورهای ترک زبان، با رویکرد جدید به نقش آفرینی در محور ترکی بپردازد. ویژگی های بارز رویکرد جدید ترکیه عبارت بودند از:

1. پرهیز از القاء خود بزرگ بینی در مناسبات با برادران کوچک تر.
2. ترسیم سیاست خارجی خاص برای مناسبات با هرکدام از این کشورها به جای نگرش کلی و واحد به همه این کشورها. 
3. قبول این واقعیت که نقش روسیه را نمی توان در این میان حذف کرد و تلاش برای جلب رضایت و مشارکت روسیه.
4. اصلاح برخی قوانین و مقررات نادرست بر سر راه تسهیل ارتباطات و همگرایی فرهنگی و اجتماعی بین شهروندان کشورهای مختلف جهان ترک که اعمال معافیت روادید با این کشورها (به جز ترکمنستان که خود آن کشور هنوز نپذیرفته است.) و اصلاح روندهای موجود در جذب دانشجو از این کشورها در این زمره بودند.
5. عدم دخالت در امور داخلی این کشورها و عدم حمایت از گروهی خاص در انتخابات در کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز (به جز حمایت از گروهی خاص در جمهوری ترک قبرس شمالی که هنوز وجود دارد.) 
6. بازتاب موفقیت های دولت ترکیه در حکمرانی خوب و افزایش رفاه مردم که سبب افزایش گرایش به سمت مدل دولت ترکیه شد.
7. حمایت موثرتر از ترک ها در مناطق بحرانی و مناقشات که نمونه بارزش را در حمایت قاطع از جمهوری آذربایجان، قبل و در اثنای جنگ دوم قره باغ و مداخله نظامی در عراق و سوریه به نفع ترکمن ها شاهد بودیم که این اقدامات هر چند در خارج از جهان ترک با واکنش های منفی مواجه می شود ولی درون جهان ترک، سیمای عملگرایی آنکارا را نشان می دهد. 

در رویکرد جدید، نه فقط ترکیه، بلکه سایر اعضاء نیز اهتمام جدی در زمینه تحقق همگرایی داشتند و رمز اصلی این گرایش جمعی به همگرایی، تغییر نگاه به مسائلی بود که قبلا موانع شمرده می شد. به گونه ای که قزاقستان یکی دیگر از اعضاء قدرتمند جهان ترک و یکی از بنیانگذاران اصلی این اتحاد، با توجه به تجربه موفقیت آمیز خود در سطح ملی که روابط خارجی خوبی با طیف وسیعی از همسایگان و کشورهای دور و نزدیک اعم از شرق و غرب و جهان ترک و اروپا و روسیه داشت، در همگرایی ترکی نیز هم توسط نور سلطان نظربایف و هم جانشینان وی، رویکرد عملگرا داشتند به گونه ای که نمایندگان این کشور در نشست های جهان ترک، زبان روسی را که در این کشور و برخی کشورهای دیگر عضو شورای همکاری کشورهای ترک زبان رایج است، نه به منزله یک مانع و مشکل، بلکه نوعی فرصت برای پیوند جهان ترک با منطقه می دانند. (11) 

ساختار کنونی همگرایی محور ترکی همگرایی کنونی در جهان ترک که با بازنگری سیاست های کشورها و ساختارهای قبلی، پدید آمده، از نظر ساختاری شامل نهادهای مختلف دولتی وغیر دولتی مشترک بین کشورهای عضو است که اسامی آنها به همراه توضیح اجمالی درباره نحوه شکل گیری، اهداف و کارکردهایشان در پی می آید: (12) 

پارلمان کشورهای ترک زبان (اجلاس بین المجالس) 

اجلاس بین المجالس کشورهای ترک زبان که به اختصار «تورکپا» خوانده می شود در سال 2008 به پیشنهاد نور سلطان نظربایف، رئیس جمهوری وقت قزاقستان دنبال شد و در همان سال طی توافق نامه استانبول و با حضور 4 کشور پایه گذار اولیه اتحاد محور ترکی یعنی آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه تشکیل شد و بعدها سایر اعضاء به آن پیوستند. اهداف اولیه این اجلاس همکاری بین پارلمانی در زمینه های سیاسی، اقتصادی و مقاصد انسان دوستانه ذکر شده بود و در ادامه طی مدت زمان بیش از 12 سال که از شکل گیری این اجلاس می گذرد، موضوعات تجارت، سرمایه گذاری، مهاجرت، محیط زیست، امنیت فضای مجازی، آموزش، علوم و فناوری در دستور کار این اجلاس قرار گرفته است. 

در آخرین اجلاس برنامه استراتژیک دو ساله تا 2021 برای فعالیت بین پارلمانی کشورهای عضو به تصویب رسیده بود. سازمان دولت های ترک این سازمان، با نام شورای همکاری کشورهای ترک زبان، بر اساس توافق نامه چهار کشور آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه در تاریخ سوم اکتبر سال 2009 در نخجوان تأسیس شد و در سال های بعد کشورهای ترکمنستان و ازبکستان نیز به جمع این کشورها اضافه شدند. کشور مجارستان نیز با توجه به تبار مشترک قومی با ترک ها به عنوان عضو ناظر این شورا پذیرفته شد. 

در سال 2021 این شورا با تصمیم مشترک همه اعضاء به سازمان تبدیل شد. در سال های اخیر کشورهای افغانستان و اوکراین نیز به دلیل مناسبات دوستانه با کشورهای ترک زبان و نیز داشتن اقلیت ترک زبان، متقاضی عضویت ناظر در این سازمان هستند. ساختار این سازمان مشتمل بر اجزاء زیر است:

1. شورای سران کشورها
2. شورای وزرای امور خارجه 
3. کمیته نمایندگان تخصصی 
4. شورای ریش سفیدان 
5. دبیرخانه 

در توافق نامه، هدف اصلی این سازمان تعمیق همکاری های همه جانبه بین کشورهای عضو به منظور تکثر سیاسی و تأمبن صلح، امنیت و ثبات در منطقه از طریق جهانی سازی اقتصاد و علم و به خاطر ریشه های تاریخی، زبان، فرهنگ و آداب و رسوم مشترک بیان شده است. اعتماد متقابل، منافع مشترک، برابری بین اعضاء و احترام به تنوع های فرهنگی به عنوان اصول حاکم بر این همکاری ها مورد تأکید قرار گرفته است. 

نهاد فرهنگی تورک سوی (یونسکوی ترک ها) 

کارکرد اصلی همگرایی فرهنگی بین کشورهای ترک زبان قبل از ایجاد شورای همکاری کشورهای ترک زبان، توسط نهادی با نام «تورک سُوی» (نژاد ترک) از سال 1993 آغاز شده است. در این نهاد که به یونسکوی ترک ها معروف شده است، شش کشور آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، ترکیه و ازبکستان عضو اصلی هستند و 8 جامعه ترک زبان ازجمله جمهوری ترک قبرس شمالی و جوامع ترک ساکن در فدراسیون روسیه (جمهوری های تاتارستان، باشقیرستان، آلتای، ساها، تیوا و هاکاس) و مولداوی (منطقه گاگاووز) به عنوان عضو ناظر هستند. تقویت فرهنگ ترک ها و گسترش همکاری ها به منظور استمرار و انتقال این فرهنگ به نسل های آتی و شناساندن آن به سایر ملت های جهان، از اهداف این نهاد است. 

بنیاد بین المللی میراث فرهنگی ترک این بنیاد در اجلاس سران شورای همکاری کشورهای ترک زبان در بیشکک قرقیزستان به سال 2012 به تصویب رسید، ولی فعالیت خود را عملا بعد از اجلاس آستانه قزاقستان به سال 2015 آغاز کرد و مطابق اساسنامه مصوب، اهاف زیر را دنیال می کند: 

- تامین منابع مالی برای محافظت، نگهداری، احیاء و ترویج فرهنگ و مواریث جهان ترک 
- حمایت از حل مسائل علمی و فنی محافظت، نگهداری، احیاء و ترویج فرهنگ و مواریث جهان ترک 
- حمایت از برگزاری سمینارها، کنفرانس ها، کنگره ها، دوره ها و کارگاه های آموزشی، انجام مطالعات تخصصی و برپایی نمایشگاه ها 
- حمایت از برگزاری فستیوال ها و تورنمنت ها و انتشارات 
- حمایت از هنرمندان صنایع دستی و مالکیت معنوی آنها 

این بنیاد طی سال های گذشته، رویدادهای فرهنگی متعددی را در کشورهای عضو اجرا کرده و با استقبال بسیار خوب از سوی مردم کشورهای عضو روبه رو شده است. 

آکادمی ترک آکادمی ترک در سال 2012 با هدف هماهنگی پژوهش های علمی در زمینه زبان، ادبیات، تاریخ و باستان شناسی ترک تشکیل شد و مرکز آن در آستانه پایتخت جمهوری قزاقستان قرار دارد. این آکادمی طی مدت فعالیت خود، تا کنون بیش از 90 اثر علمی و پژوهشی در زمینه های زبان، ادبیات و تاریخ ترک منتشر کرده است و در راستای پژوهش در زمیه باستان شناسی جهان ترک، مطالعات و کاوشهای باستان شناسی مفصلی در برخی مناطق مغولستان را به انجام رسانده اند. 

اتحادیه دانشگاه های ترک: 

در این اتحادیه که به منظور همکاری های بین دانشگاهی در کشورهای ترک زبان و از سال 2014 تشکیل شده، تاکنون 22 دانشگاه از کشورهای عضویت یافته اند و تا بحال 4 اجلاس عمومی و 5 نشست در سطح روسای دانشگاه ها و معاونینشان برگزار شده است. 

منابع و پی نوشت ها:

1. جامع التواریخ، رشید الدین فضل الله همدانی، به تصحیح و تحشیه محمد روشن و مصطفی موسوی، جلد اول، نشر البرز ، تهران 1372 صص 64-47 

2.Gerard Clauson, The Ongin Inscription, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 3/4 (Oct., 1957), pp. 177-192, Cambridge University Press, 23/08/2012 

3. لاندو جیکوب، پان ترکیسم، یک قرن در تکاپوی الحاق گری، ترجمه حمید احمدی، تهران نشر نی 1385، صص 327 ،333 

4. هرچند بعد از کودتای نافرجام شبکه فتح الله گولن در ترکیه به سال 2016، دولت ترکیه و این رهبردینی به دشمن سرسخت هم تبدیل شده و بسیاری از مدارس و سایر مراکز وابسته به شبکه گولن در آسیای مرکزی و قفقازبا فشار دولت ترکیه برچیده شده اند ولی زمینه سازی این مراکز برای توسعه نفوذ فرهنگی کشور ترکیه در کشورهای تازه استقلال یافته شوروی، واقعیتی انکارناپذیر است.

5. احمدی حمید، ترکیه، پان ترکیسم و آسیای مرکزی، مطالعات اوراسیای مرکزی، مرکز مطالعات عالی بین المللی، دانشکده حقوق وعلوم سیاسی (ویژه همایش مطالعات منطقه ای)، سال دوم، شماره 5، زمستان 1388، صص 9-4 

6. Section 907 of the Freedom Support Act (Public Law102-511) Washington DC, 24 October 1992 

7. Oğan Sinan, 2023’e yakLaşırken türk kavramı ve türk dünyası, türk diasporası ve türk dünyası vizyon 2023, İstanbul: Tasam Yayınları, 2014,ss 53-55 

8. Asker Ali, türkcumhuriyetLeri arasında entegrasyon sürecine iLişkin bazı hususLar, türk diasporası ve türk dünyası vizyon 2023, İstanbul: Tasam Yayınları, 2014,ss 149-150
 
9. AkçaLı Pınar, BağımsızLıkLarının üçüncü on yıLında orta asya türk cumhuriyetLeri ve türkiye iLe iLişkiLeri: GeneL Bir değerLendirme,türk diasporası ve türk dünyası vizyon 2023, İstanbul: Tasam Yayınları, 2014,ss 306-308 

10. Eksen Kayması (Axis Shift/Axial Dislocation) 

11. Babith Dmitry, The Turkic World: Opportunities Instead of Impediments, The Astana Times, 29 Oct, 2021 

12. Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi, Related/Affiliated Organizations, Nov2021