سرنوشت کردهای سوریه

نویسنده: هیمن سعید مصطفی، کارشناس سیاسی اقلیم کردستان عراق و اندیشه ورز مهمان اندیشکده ترند

دیپلماسی ایرانی: سوریه دارای تاریخ باستانی است که به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. این کشور که در گذشته «شام» نام داشت، بخشی از امپراتوری عثمانی بود و مستقیماً به استانبول متصل بود. پس از جنگ جهانی اول و سقوط امپراتوری عثمانی، سرزمین‌های این امپراتوری تقسیم شدند و دولت-ملت‌های عربی جدیدی شکل گرفتند. کشور سوریه در سال ۱۹۱۸ تحت قیمومیت فرانسه و با رهبری پادشاه فیصل بن حسین اعلام شد.

سوریه یکی از مناطقی بود که بر اساس توافق سایکس-پیکو (۱۹۱۷) تحت کنترل فرانسه قرار گرفت. از زمان تشکیل کشور سوریه، به دلیل نبود هویت ملی واحد و لزوم اعطای حقوق برابر به تمامی جوامع، ادیان و مذاهب، این کشور همواره با مشکلات و درگیری‌های داخلی مواجه بوده است.

در سال ۱۹۶۳، حزب بعث سوریه قدرت را به دست گرفت و نظام سلطنتی را در این کشور لغو کرد. به دلیل وضعیت اقتصادی نامناسب و شرایط سخت زندگی، مردم کشورهای عربی، از جمله سوریه، در سال ۲۰۱۱ دست به اعتراض زدند. تظاهرکنندگان خواستار بهبود اوضاع اقتصادی، ایجاد فرصت‌های شغلی، افزایش حقوق کارگران و کارمندان، و به رسمیت شناختن هویت ملی تمامی جوامع بودند. در پی این اعتراضات، گروه‌های مخالف دولت شکل گرفتند و جنگ داخلی آغاز شد.

سوریه با کشورهای عراق، ترکیه، اردن، لبنان، اسرائیل و دریای مدیترانه مرز مشترک دارد.

کردها تقریباً ۱۰ درصد از جمعیت سوریه را تشکیل می‌دهند. در دوران حکومت‌های پیشین، کردها از کمترین حقوق برخوردار بودند و برخی حتی از داشتن شناسنامه محروم بودند. با آغاز جنگ داخلی، گروه داعش بخش‌های بزرگی از مناطقی را که کردها در آن زندگی می‌کردند، به تصرف خود درآورد. پیش از آن، نیروهای کرد برای حفاظت از این مناطق تشکیل شده بودند، اما در برابر حملات داعش نتوانستند مقاومت کنند.

بعدها، با حمایت جامعه جهانی و در چارچوب مبارزه با داعش، تمامی مناطق شمال و شرق سوریه به کنترل نیروهای کرد درآمد. علاوه بر کردها، عرب‌ها، سریانی‌ها، آشوری‌ها و پیروان ادیان مختلف نیز در این مناطق زندگی می‌کنند و برخی از آنان جزو نیروهای دموکراتیک سوریه هستند. این منطقه به «شمال و شرق سوریه» یا «کردستان سوریه» معروف است و در آن یک حکومت خودگردان تحت عنوان «مدیریت خودگردان دموکراتیک غرب کردستان» تشکیل شده است.

چالش‌های پس از سقوط خانواده اسد در سوریه

پس از سقوط خانواده اسد، سوریه با چالش‌های بزرگی مواجه است؛ سازش داخلی و توافقات بین گروه‌های مختلف قومی و مذهبی و همچنین توافقات بین گروه‌های مسلح بزرگ‌ترین چالشی که حکومت آینده با آن روبه‌رو خواهد شد، از جمله همین مسائل است. در عین حال، توافق بین کشورهای بین‌المللی و آن‌هایی که حضور فعلی در سوریه دارند نیز اهمیت دارد.

کردها و مناطق خودمختاری که زیر نظر آن‌ها و متحدانشان از جمله عرب‌ها، سریانی‌ها و آشوری‌ها اداره می‌شوند، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های حکومت احمد الشرع هستند. این مناطق دارای مدیریت خودمختار هستند که با دیگر مناطق سوریه تفاوت دارد. همچنین، این مناطق نیروهای متفاوت و مستقلی دارند که تمام این مناطق تحت کنترل آن‌هاست. این نیروها از حمایت مالی و نظامی مستقیم کشورهای اروپایی و برخی کشورهای عربی برخوردار می‌شوند.

با سرنگونی رژیم اسد و رهبری جبهه آزاد سوریه در این پیروزی و تلاش برای ساختن سوریه‌ای جدید، کردها با شرایط تازه‌ای مواجه شده‌اند، زیرا معادلات تغییر کرده است و تعادل قبلی وجود ندارد. اکنون نیروهای سنی، سوریه را کنترل می‌کنند که سیاست‌های آن‌ها مخالف اسد، ایران، روسیه و حزب‌الله است.

کردهای سوریه از بحران سال ۲۰۱۱ به‌خوبی استفاده کردند تا از مناطق خود در برابر بنیادگرایان محافظت کنند و اجازه ندهند گروه‌های تحت حمایت ترکیه و داعش، جغرافیا و مردم آن‌ها را به آتش بکشند. آمریکایی‌ها که در کمک به سنی‌ها آسیب زیادی دیده بودند، با کردها متحد شدند تا جای پایی در سوریه پیدا کنند؛ حرکتی که به ترک‌ها آسیب می‌رساند.

کردها و آمریکایی‌ها اکنون یک مشارکت نظامی و دیپلماتیک دارند که ۴۰ درصد از خاک حاصلخیز سوریه را کنترل می‌کند. از نظر آمریکا، کانتون‌ها شریک استراتژیک هستند که برای مقابله با دولت سوریه بسیار مفیدند، در استراتژی بلندمدت جایگاهی دارند و سپر امنیتی قوی در مبارزه با تروریسم محسوب می‌شوند.

نگاه اسرائیل و کشورهای عربی به اداره خودمختار کردها

از نظر اسرائیل، اداره خودمختار و نیروهای QSD (قسد) می‌توانند در کاهش تسلط تندروهای سنی در سوریه نقش داشته باشند. کشورهای عربی به‌شدت نگران هژمونی ترکیه و اخوان‌المسلمین هستند؛ امارات و عربستان سعودی اختلافات استراتژیک و ایدئولوژیکی با اخوان‌المسلمین دارند.

در سال ۲۰۱۴، عراق به‌شدت توسط داعش در مرزهای سوریه آسیب دید. تا زمانی که مرزها در دست کردهای سوریه باشد، خطر گروه‌های افراطی و داعش دورتر خواهد بود.

مانند بسیاری دیگر از مناطق کردستان، سیاست کردها در سوریه به دو دسته تقسیم شده است. گرچه تمایل به تشکیل یک جبهه متحد به طور گسترده تایید شده است. این امر به تضمین حکومت واحد و دموکراتیک و ارائه موقعیت قوی در مذاکرات با قدرت های جدید در دمشق و همچنین رسیدگی به خواسته های بازیگران منطقه ای و ژئوپلیتیک کمک می کند.

سوریه جدید

سؤال فوری دیگر این است که ساختارهای سیاسی و امنیتی نسبتاً تثبیت شده ای که در شمال شرق سوریه پدید آمده اند چگونه با ساختارهای تازه در حال ظهور در دمشق تعامل خواهند داشت. یک سیستم فدرال دموکراتیک قوی در مرکز برنامه ایدئولوژیک و سیاستی دولت خودمختار در شمال و شرق سوریه قرار دارد که در تضاد با تمرکزگرایی و اقتدارگرایی ملی مورد حمایت رژیم اسد است.

تحریر الشام و دیگر گروه‌های شورشی سوری که اکنون مسئولیت حکومت در دمشق را بر عهده دارند نیز با مدل بعثی مخالف بودند، اما با دولت‌های خودمختار شمال و شرق سوریه موافق نیستند. یک جبهه متحد کرد ممکن است به اندازه کافی قوی باشد که بتواند با چنین ترتیبی مذاکره کند، اما نتیجه به سختی تضمین شده است.

صرف نظر از این، بسیار حیاتی است که کردهای سوریه و سایر اقلیت های مذهبی و قومی از حمایت های قانونی برخوردار باشند که به طور قابل اتکایی اجرا شوند. این امر هم به نقض های تاریخی انجام شده علیه آنها رسیدگی می کند و هم به ایجاد پایه های متعادلی که سوریه برای پیشرفت به آن نیاز دارد کمک می کند.

روی کار آمدن ترامپ و تلاش برای نزدیک کردن کردها و ترکیه به یکدیگر

ورود ترامپ ابهام در موضوع کردها و باقی ماندن نیروهای آمریکایی در مناطق تحت کنترل نیروهای کرد را باعث شده است. چرا که پروژه های ترامپ برای تقویت روابط با ترکیه در چارچوب باقی ماندن این کشور در جبهه غرب آمده است. در اینجا، موضوع حفاظت از دوستان آمریکا و منطقه، نقطه قوتی برای حفظ حمایت کردهاست از آنجا که نیروهایی که به قدرت رسیده‌اند رادیکال و اسلامی هستند، ایالات متحده همچنان آنها را تهدیدی برای منافع خود و دوستانش می‌داند.

ایالات متحده بر نیروهای سوریه دموکراتیک (SDF) و دولت ترکیه فشار می‌آورد تا با یکدیگر همکاری کنند.

ترامپ بیشتر از اینکه به اصول و تفکر مکاتب سیاست خارجی پایبند باشد، برای روابط بین‌الملل ذهنیت تجاری دارد. برای کردها و نیروهای دموکراتیک سوریه، بهتر است آمریکا در چارچوب نهادهای رسمی مانند (وزارت أمور خارجه، شورای امنیت ملی، پنتاگون و …) سیاست روشنی داشته باشد که سیاست ها تغییر نکند. اگرچه سیاست خارجی آمریکا توسط نهادهای متعددی شکل می گیرد، اما ترامپ حرف آخر را می زند.

آینده مناطق غرب کردستان

آینده کردها و مناطق تحت کنترل آنها در غرب کردستان (شمال و شرق سوریه) نامشخص است، زیرا مقامات جدید سوریه دیدگاه های متفاوتی نسبت به کردها دارند. تحت فشار جهانی و منطقه، به ویژه ترکیه اجازه ایجاد یک منطقه مستقل برای کردها در این مناطق را نمی دهد، اگرچه کاهش قدرت نیروهای کرد در منطقه دشوار است؛ زیرا آنها به نیروهای تاثیرگذار در واقعیت سیاسی منطقه تبدیل شده اند. برای اینکه کردها بتوانند با موفقیت در برابر حملات ترکیه و متحدانش مقاومت کنند، اتحاد نیروهای کرد در سوریه باید در اولویت احزاب کرد قرار گیرد. در عین حال، آنها باید با یک هیئت و یک سخنرانی به دمشق بروند. این کمیته باید نماینده همه قومیت ها در مناطق تحت کنترل نیروهای سوریه دموکراتیک باشد.

عدم اجماع احزاب کرد تضعیف حقوق کردها در چارچوب قانون اساسی و کشور آینده سوریه را باعث خواهد شد. دولت بعدی سوریه یک حکومت اسلامی مبتنی بر مشروعیت اسلامی خواهد بود. این ممکن است مغایر با اصول سیاسی حکومت خودمختار در شمال و شرق سوریه باشد که بر پایه دموکراسی و سکولاریسم استوار است.

سقوط حکومت اسد بدون شک تأثیرات گسترده‌ای بر ساختار سیاسی، اجتماعی و قومی سوریه خواهد داشت. یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها در چنین سناریویی، وضعیت کردها در سوریه و جایگاه آن‌ها در نظم جدید است.

با سقوط اسد، چندین سناریو برای آینده کردها محتمل است:

۱. استقلال یا خودمختاری بیشتر

اگر دولت مرکزی ضعیف شود یا کشور به سمت تجزیه برود، کردها ممکن است به دنبال افزایش خودمختاری یا حتی اعلام استقلال باشند، مشابه آنچه در شمال عراق رخ داد. اما این گزینه با مخالفت ترکیه و احتمالاً برخی گروه‌های عربی سوری روبه‌رو خواهد شد.

۲. توافق با یک دولت جدید در دمشق

در صورت تشکیل یک دولت جدید پس از اسد، کردها ممکن است به دنبال مذاکره برای رسمیت یافتن حقوق خود در چارچوب یک سیستم فدرالی باشند. این گزینه به وابستگی دولت جدید به قدرت‌های بین‌المللی، مانند آمریکا و روسیه، بستگی دارد.

۳. درگیری با گروه‌های عربی یا ترکیه

برخی از گروه‌های اپوزیسیون سوری، به‌ویژه آن‌هایی که تحت حمایت ترکیه هستند، ممکن است تلاش کنند مناطق کردنشین را تصرف کنند. ترکیه احتمالاً فشار نظامی خود را افزایش خواهد داد تا از تشکیل یک منطقه خودمختار کرد در مرزهای جنوبی‌اش جلوگیری کند.

۴. میانجی‌گری بین‌المللی

آمریکا و اروپا احتمالاً سعی خواهند کرد از کردها حمایت کنند، اما میزان این حمایت مشخص نیست. روسیه نیز ممکن است تلاش کند کردها را وارد مذاکرات با دولت آینده کند تا از نفوذ آمریکا در منطقه بکاهد. در مجموع، سقوط حکومت اسد می‌تواند هم فرصتی تاریخی و هم تهدیدی بزرگ برای کردها باشد. موفقیت آن‌ها بستگی به توانایی‌شان در مذاکره، ائتلاف‌های منطقه‌ای و حمایت بین‌المللی خواهد داشت.