ایران و چشم انداز محور مقاومت در سایه جنگ اخیر منطقه‌ای

دیپلماسی ایرانی: در چشم انداز راهبردی که در اوایل سال 2025 در خاورمیانه در حال شکل گیری است، جمهوری اسلامی ایران در میان شبکه شرکای خود با زیان های بزرگی مواجه شده است. به نظر می‌رسد ایران فاقد اراده و ظرفیت حمایت از حزب‌الله، حماس و رژیم اسد در سوریه است، زیرا همه آنها با تهدیدات و چالش‌های وجودی برای تسلط بر قدرت خود مواجه هستند. در مدت کوتاهی، ایران شاهد از دست دادن یک نسل کامل از فرماندهان در نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خود بود، در همان زمان که اسرائیل رهبران ارشد حزب الله لبنان و گروه فلسطینی حماس را حذف کرد.

وضعیت کنونی نشان‌دهنده انحراف آشکار از محیط راهبردی است که جمهوری اسلامی ایران در چهار دهه گذشته به ایجاد آن در خاورمیانه کمک کرده است. ایران از زمان انقلاب اسلامی خود در سال 1979، نفوذ و کنترل خود را در بسیاری از کشورهای منطقه، به ویژه سوریه، لبنان، عراق، یمن، و کرانه باختری و نوار غزه با تصرف، براندازی یا تغییر هدف حاکمیت آن مناطق افزایش داده است.

یکی از ویژگی‌هایی که باید محاسبات دولت آینده ترامپ را شکل دهد، تغییر چشم‌انداز منطقه‌ای است.

این بخش به اختصار به تحلیل وضعیت کنونی شبکه «محور مقاومت» ایران می پردازد که ایران با خسارات بزرگی در سوریه، لبنان و فلسطین مواجه است، اما در شبکه های پشتیبانی خود در عراق و یمن مقاومت های قدرتمندی را مشاهده می کند.

سوریه: از دست دادن رژیم اسد

سوریه برای مدت طولانی به عنوان شریک اصلی دولت عرب ایران عمل کرده است. فروپاشی رژیم بشار اسد در 8 دسامبر 2024 بزرگترین و جدیدترین ضربه راهبردی به جمهوری اسلامی ایران است. سال‌ها، ایران از خاک سوریه به‌عنوان گذرگاهی برای ارسال سلاح به حزب‌الله لبنان استفاده کرده است. ایران همچنین پرسنل نظامی خارجی و سرویس اطلاعاتی سپاه پاسداران را در داخل سوریه مستقر کرد و جنگجویان را از افغانستان، عراق، پاکستان و سایر کشورها برای حمایت از رژیم سوریه در جنگ داخلی این کشور به خدمت گرفت. نیروهای تحت حمایت ایران از سوریه برای ساخت، ذخیره و حمل و نقل تسلیحاتی استفاده کردند که متعاقباً بین گروه‌های مسلح در این کشور و منطقه توزیع می‌شد. در نتیجه، سوریه محور اصلی استراتژی اسرائیل برای قطع تدارکات ایران به حزب‌الله و جلوگیری از تجهیز مجدد این گروه مسلح شد. برای رسیدن به این هدف، ارتش اسرائیل حملات خود را علیه انبارهای مهمات و مسیرهای غیررسمی در داخل سوریه تشدید کرد.

در اواخر نوامبر 2024، ائتلاف نیروهای شورشی تحت حمایت ترکیه به رهبری هیئت تحریر الشام از ضعف های داخل رژیم اسد، حواس پرتی استراتژیک روسیه، گرفتار شدن در جنگی که خودش در اوکراین ایجاد کرد، و همچنین خساراتی که حزب الله متحمل شد برای شروع یک حمله جدید، استفاده کرد. با فروپاشی خطوط مقدم رژیم، شورشیان به سرعت به قدرت رسیدند و باعث شد سوری‌ها در سراسر کشور قیام کنند و تنها چند روز بعد به فرار اسد در 8 دسامبر منجر شوند. ایران در اوایل دسامبر بسیاری از فرماندهان و پرسنل خود را از سوریه تخلیه کرد. اما عدم قطعیت و سیال بودن وضعیت در میدان، ارزیابی اقدامات بعدی ایران در واکنش به این شکست استراتژیک بزرگ را دشوار می کرد.

لبنان: ضربات ویرانگر به حزب الله

حزب الله از دهه 1980 به عنوان یک شریک استراتژیک مرکزی برای جمهوری اسلامی ایران خدمت کرده است. بنابراین، خساراتی که حزب‌الله در سه ماه گذشته متحمل شده، از زمانی که اسرائیل یک سری حملات خیره‌کننده علیه خود انجام داده است، همراه با حذف احتمالی سوریه توسط اسد به‌عنوان یک کریدور تدارکاتی فعال، یک نیروی کلیدی را از شبکه محور مقاومت ایران حذف می‌کند.

حزب‌الله یکی از موفق‌ترین سرمایه‌گذاری‌های ایران بود و تهران دهه‌ها را صرف پرورش آن به‌عنوان نیرویی با نفوذ و رقیب موفق اسرائیل کرد. در تمام این مدت، این گروه با مصونیت از مجازات به عنوان یک دولت در دولت، با داشتن یک دستگاه امنیتی گسترده و زرادخانه تسلیحاتی که توسط ایران ارائه شده بود، و با راه‌اندازی یک شبکه موازی رفاه اجتماعی، حمایت محلی را پرورش می داد. این حزب به عنوان یک حزب سیاسی، خود را به سیستم سیاسی لبنان تزریق کرده است، با نفوذ در تمام آژانس ها و نهادهای دولتی، که توسط یک کمپین هدفمند و پیچیده اطلاعات و تلاش رسانه ای چند جانبه به رهبری بازوی رسانه ای آن، تلویزیون المنار، تقویت شده است. فراتر از لبنان، حزب الله عملیات خود را به سوریه نیز گسترش داده و به آموزش گروه های تحت حمایت ایران در عراق و یمن کمک کرده بود.

توافق آتش‌بس پاییز گذشته با میانجیگری آمریکا در لبنان مستلزم غیرنظامی کردن منطقه جنوب رودخانه لیتانی و خلع سلاح حزب الله است. همان‌طور که در سوریه، وضعیت کنونی لبنان همچنان سیال و نامشخص است، اما فضای جدیدی است که حزب الله در آن فاقد ظرفیت ها و رهبری است که قبل از شروع این جنگ اخیر داشت.

فلسطین: ضربات بزرگ به حماس و جهاد اسلامی

ایران سال‌ها به دنبال بهره‌برداری از آرمان فلسطین بوده است و از عدم حل مناقشه فلسطین و اسرائیل به عنوان ابزاری برای گسترش قدرت و نفوذ خود استفاده کرده است، که اغلب در مخالفت با سیاست های همسایگان خود در خلیج فارس و کشورهای عربی مانند اردن و مصر بوده است که معاهدات صلح با اسرائیل دارند. تهران آموزش، تسلیحات و بودجه گسترده ای را به حماس، جهاد اسلامی فلسطین و دیگر گروه ها ارائه کرده است و به این گروه ها کمک می کند تا اسرائیل را هدف قرار دهند. این اقدامات در عین حال به تهران نیز اجازه می دهد تا درجه ای از جدایی منطقه‌ای خود را جبران کند.

ایران همچنین تعدادی ایستگاه تلویزیونی و رادیویی در کرانه باختری و غزه دارد که سیاست های مقاومت را دنبال می کنند.

حمله 7 اکتبر به رهبری حماس به اسرائیل بدون دخالت ایران انجام شد اما آموزش این گروه در لبنان و سوریه و ایجاد یک مرکز فرماندهی مشترک مخفی در بیروت از قبل از این عملیات انجام شده بود. پس از بیش از یک سال نبرد، وعده بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل برای از بین بردن کامل حماس محقق نشد: اگرچه توانایی های نظامی آن بسیار کاهش یافته اما این گروه مسلح تا حدودی ظرفیت عملیاتی خود را حفظ کرده است.

عراق: نفوذ عمیق در اقتصاد سیاسی

پس از جنگ عراق در سال 2003، پس از اینکه ایالات متحده به سیاست «محدودیت دوگانه» عراق و ایران توسط صدام حسین پایان داد، ایران نفوذ خود را به سمت غرب گسترش داد. عراق طی دو دهه گذشته به یک منبع حیاتی امنیتی، تجاری و سیاسی برای ایران تبدیل شده و تهران سیاستی چند بعدی را در آنجا دنبال می‌کند و از قدرت سخت و نرم برای شکل دادن و تأثیرگذاری بر تحولات محلی استفاده کرده است.

ایران یگان‌های الحشد الشعبی عراق را آموزش می‌دهد و تأمین مالی می‌کند، سازمانی که حدود 60 گروه مسلح شیعه را شامل می شود. علاوه بر این، عراق به عنوان یک بازار کلیدی برای انرژی و کالاهای ایران و همچنین منبعی مهم در دور زدن محدودیت‌های غرب و امریکا علیه ایران عمل کرده است. نخبگان سیاسی شیعه عراق چندین دهه ارتباطات شخصی با ایران دارند که به تهران این امکان را می دهد تا از اهرم فشار زیادی بر سیاست گذاری عراق استفاده کند. کادر رهبری ایران قدرت نرم را در برابر عراق عمدتاً از طریق پیوندهای مذهبی شیعیان و حضور گسترده رسانه ای اعمال می کند. با این وجود، قدرت تهران مطلق نیست و بدنه عمومی عراق در مورد نفوذ ایران عمیقاً اختلاف نظر دارد.
تأثیر منطقه‌ای نیروهای نیابتی غیردولتی عراق و سطح کمک آنها به تلاش‌های گسترده‌تر شبکه محور مقاومت تا به امروز نسبتاً کم ثابت شده است. اگرچه شبه‌نظامیان عراقی از 7 اکتبر 2023 علیه اسرائیل در حمایت از غزه و حماس فعال بوده‌اند، اما از نوامبر گذشته حملات خود را کاهش دادند، زیرا از انتقام‌جویی امریکا و اسرائیل بیم داشتند. 

ایران نیز به طور مشابه، به دنبال حملات هوایی تلافی جویانه ایالات متحده، تلاش قاطعانه ای را برای محدود کردن فعالیت گروه‌های مسلح در سوریه و عراق انجام داد که به طور منظم به ویژه در طول ماه اکتبر به پایگاه ها و اهداف نظامی ایالات متحده حمله می کردند. 

پس از حملات دراماتیکی که علیه حزب الله شد و تا اندازه زیادی آن را تحت تاثیر قرار داد، گروه‌های مسلح عراقی طرفدار ایران، تحت هدایت تهران، سعی کردند این خلاء را برای تقویت ارتش تحت محاصره سوریه پر کنند که نتیجه چندانی نداشت.

یمن: ظرفیت هایی برای تهدید کشتیرانی دریای سرخ، کشورهای خلیج فارس و اقتصاد جهانی

ایران از درگیری های دهه گذشته در داخل یمن برای ایجاد شراکت با حوثی ها، یک جنبش محلی زیدی که شمال غرب کشور و پایتخت آن را کنترل می کند، بهره‌برداری کرد. ایران حمایت خود از حوثی ها را فرصتی برای گسترش نفوذ خود در خلیج عدن و باب المندب، یک نقطه گلوگاه دریایی کلیدی جهانی، و برای درگیر نگه داشتن عربستان سعودی و امارات می‌داند. همچنین ایران تسلیحات و تجهیزاتی از جمله موشک‌های بالستیک و پهپادها را در اختیار حوثی‌ها قرار داده که ادعا می شود علیه اهداف سعودی و اماراتی مانند تأسیسات نفتی استفاده شده است. علاوه بر این، ایران با ارائه کمک های مختلف از تلاش های جنگ حوثی ها حمایت کرده است. بر اساس گزارش ها، حزب الله قبل از جنگ غزه در یمن فعال بود و به شبه نظامیان حوثی مشاوره سیاسی و آموزش نظامی می داد. حوثی ها در این شلوغ ترین آبراه های جهان موشک‌ها و پهپادهای بسیاری را به سمت اسرائیل پرتاب کردند و حملات هوایی تلافی‌جویانه را با عواقب نامشخص برای ظرفیت‌های نظامی خود انجام دادند.

منبع: میدل ایست اینستیتیوت / ترجمه: سید علی موسوی خلخالی

ادامه دارد...

انتشار این مطلب به معنای تایید آن توسط دیپلماسی ایرانی نیست و صرفا در چارچوب مطالب پرونده مربوطه و آگاهی خوانندگان محترم دیپلماسی ایرانی منتشر شده است.