ضرورت انعطاف نهایی در دولت چهاردهم

دیپلماسی ایرانی: سیاستگذاری عمومی برای موفقیت به‌ویژه در زمان اجرا، به میزانی از انعطاف نیازمند است که ذینفعان سیاستگذاری یا سیاست خاص را به پذیرش آن سیاست تحریک و تشویق کند. انعطاف را می‌توان یکی از ابزارهای جانبی سیاستگذاری دانست که البته در نمای بیرونی سیاستگذاری، چندان روشن و شفاف نیست.

انعطاف در سیاستگذاری را می‌توان یک رهیافت درنظر گرفت که دارای رویکردهای بیشماری است. این رویکردهای انعطاف بر اساس مؤلفه‌هایی مانند: میزان انعطاف (نرمش تا سازش)، زمان انعطاف (صلح تا جنگ)، مکان انعطاف (میز تا میدان)، شکل انعطاف (آشکار و پنهان) و ... طراحی شده یا ضرورت می‌یابند. بایسته‌های انعطاف در سیاستگذاری داخلی به‌خصوص برای اصل مشروعیت و مقبولیت دولت اهمیت دارد اما بیشتر در سیاستگذاری خارجی قابل مشاهده و فهم هستند.

انعطاف را باید یکی از ارکان سیاستگذاری خارجی برشمرد که برای بسیاری بازیگران نظام جهانی اجتناب ناپذیر است. این ناگزیری انعطاف در سیاستگذاری خارجی خود مؤلفه‌ای برای تضمین بقای بازیگران است. دوری از یک بحران مانند جنگ، تحریم و ... می‌تواند بهترین دلیل برای انعطاف باشد.

اکنون در آستانه تغییر دولت ایالات متحده امریکا از جو بایدن به دولت دونالد ترامپ شرایط کشور به گونه‌ای است که تنها با انعطاف در سیاستگذاری دولت چهاردهم، شهروندان ایران کمی امیدوار می‌شوند. یکی از دو رکن اصلی سیاستگذاری خارجی دولت دکتر پزشکیان که در دو مقاله: منشور سیاستگذاری خارجی دولت چهاردهم / مقاومت و انعطاف همزمان در سیاست خارجی!  و   مصلحت انعطاف ایران مورد بررسی قرار گرفت، انعطاف است. 

به صراحت می‌توان ادعا کرد که انعطاف در سیاست خارجی و روابط بین المللی ایران با سایر بازیگران نظام جهانی (دولت‌ها - سازمان‌ها) یگانه راهکار موفقیت دولت چهاردهم در تحقق وعده‌ها، نیات و اهدافش است که عملیاتی‌سازی این انعطاف و البته بر اساس مؤلفه‌های خاص (میزان، مکان، زمان، شکل)، بسیار سخت نشان می‌دهد. سرخوردگی بین‌المللی و شکنندگی فراگیر دولت ایران در نظام جهانی و سپهر سیاسی داخلی به‌ویژه پس از تحولات چند ماه اخیر که با الگوی "ایران برهنه" تفسیر می‌شود، به گونه‌ای است که مذاکره مستقیم با شیطان بزرگ و انعطاف در سیاست خارجی را واجب کرده است.

انعطاف در گفتار بزرگان ملی و مذهبی ایران به‌ویژه ادیبان و اندیشمندان بزرگ دارای اهمیت و جایگاه ویژه است که بازگویی و تفسیر آنها در چارچوب تقویت سیاستگذاری خارجی ایران اهمیت دارد. اما یکی مهم‌ترین توصیه‌های انعطاف پذیری را می‌توان این فرمایش حضرت امام علی (ع) دانست که می‌فرمایند: "وَجَدتُ المُسالَمَةَ مالَم یَکُنْ وَهنٌ لِلإسلامِ أنجَعَ مِنَ القِتالِ" یعنی: من صلح را تا آنگاه که مایه وهن اسلام نباشد، کارسازتر از جنگ یافته‌ام. این فرمایش امام علی (ع) پیرامون صلح که نتیجه انعطاف در سیاست خارجی است، بهترین توصیه کاربردی برای سیاستگذاران کنونی ایران به‌ویژه دولت چهاردهم است که البته از سوی دکتر پزشکیان مورد تأکید و از سوی رقیبان سیاسی مورد انتقاد شدید قرار گرفته، در محورهای زیر قابل بررسی است:

یکم – انعطاف کارسازتر از جنگ: این حدیث علوی به صراحت صلح با دشمن را توصیه می‌کند، صلحی که خود نتیجه انعطاف در سیاست بوده است و بر پیشینه مبارزات، امامت و حکمرانی حضرت علی (ع) دلالت دارد. امام علی (ع) در این حدیث می‌فرمایند که صلح را کارسازتر از جنگ یافته‌ام، یعنی امام (ع) برخی سیاست‌ها و تاکتیک‌های دیگر ازجمله جنگ با دشمنان را آزموده و تجربه کرده‌اند، اما در نهایت به این نتیجه رسیده‌اند که صلح، کارسازتر از سایر سیاست‌ها به‌ویژه جنگ است.

دستیابی به صلح با دشمن، بدون انتخاب و اجرای سیاست انعطاف در سیاست خارجی و روابط با سایر بازیگران، امکان‌پذیر نیست. بنابراین انعطاف در سیاست‌ها و روابط است که صلح را به ارمغان می‌آورد. در وضعیت کنونی ایران نیز انعطاف و در نتیجه صلح بسیار کارسازتر از تنش و جنگ با سایر بازیگران منطقه‌ای و جهانی است.

کارسازی یا اثربخشی انعطاف و صلح در مقابل تنش و جنگ، از سوی حکمرانی توصیه شده است که با طیفی از بحران‌ها و جنگ‌های قدرت، جانشینی داخلی و تقابل با قدرت‌های بزرگ غیر مسلمان عصر خویش روبه‌رو بوده و بلکه به خسارات انعطاف و صلح (صلح با معاویه و ماجرای خوارج) نیز گرفتار شده‌اند.

رویکردی از انعطاف در سیاستگذاری خارجی ایران می‌تواند منابع جدید و البته شرایط برای تجدید قوا را برای ایران فراهم کند تا منافع راهبردی کشور در مناسبات جهانی و منطقه‌ای با هزینه کم‌تر، تحقق بخشد.

دوم – اجتناب از وهن حکمرانی: دومین مؤلفه از این حدیث علوی را می‌توان تعیین مرز صلح و انعطاف در سیاست خارجی و روابط بین‌الملل دانست که این حد انعطاف، دوری از وهن اسلام یا تضعیف حکمرانی معرفی می‌شود. اجتناب از وهن اسلام که در دولت‌های مسلمان به معنای دوری از وهن یا بدنامی اسلام و نظام اسلامی تفسیر می‌شود و مترادف با دوری از وهن حکمرانی اسلامی و دولت مسلمان نیز است. 

امام علی (ع) به عنوان یکی از دلیرترین فرماندهان سپاه اسلام، دومین صحابه پیامبر (پس از خدیجه همسر پیامبر) و حکمران جهان اسلام به مدت 5 سال، الگوی سیاستگذاری خارجی خویش را توسل به انعطاف و صلح تا زمانی که سبب وهن اسلام نشود اعلام کرده‌اند. اعلام رسمی سیاست خارجی انعطاف‌پذیر حکمرانی علوی به معنای مطلوبیت و برتری نرمش و انعطاف در سیاستگذاری خارجی در همه شرایط است، مگر زمانی که وهن دین و حکمرانی را به دنبال داشته باشد.

نگاه اعتراضی بخش بزرگی از ایرانیان نسبت به حکمرانی که بارزترین جلوه آن مشارکت کم شهروندان در انتخابات‌های اخیر است در کنار محدودیت تحرک دیپلماتیک ایران در تحولات منطقه‌ای و جهانی، می‌تواند ازجمله مؤلفه‌های وهن حکمرانی ایران باشند که خود پیامد سیاستگذاری خارجی انزواگرا و کم انعطاف ایران در چند دهه اخیر است.

اجتناب از وهن دین و حکمرانی در شرایط کنونی ایران، بر دو محور رهایی کشور و شهروندان ایرانی از نابه‌سامانی، بحران‌های اقتصادی و سیاسی و از سوی دیگر حمایت از مظلومان (غزه) استوار است که دولت دکتر پزشکیان برای موفقیت در این دو محور به‌ویژه محور تنش‌زای داخلی، نیازمند انعطاف نهایی در سیاستگذاری خارجی است. 

*

سیاستگذاری عمومی به‌ویژه سیاستگذاری خارجی دارای ابزارهایی است که گاه در چارچوب یک سیاست و گاه در قالب یک تاکتیک مورد بهره‌برداری قرار گرفته است و ایفای نقش می‌کنند. انعطاف را می‌توان ازجمله مهم‌ترین ابزارهای سیاست خارجی دانست که گاه به یک الگوی راهبردی نیز تبدیل می‌شود.

سیاستگذاری آرمانی جمهوری اسلامی ایران در چند دهه اخیر، از انعطاف به گونه‌‌‌‌‌ای بهره برده که بیشتر به یک تاکتیک شباهت داشته است و نه یک سیاست راهبردی. هر گاه مصلحت تضمین بقای نظام بر سیاستگذاران فشار آورد، انعطاف در دستورکار سیاستگذاری خارجی قرار می‌گیرد. اما شرایط کنونی جهان که در چرخه‌ای از بحران، جنگ و فاجعه گرفتار و بستر ژئوپلیتیک ایران را با عنوان "ایران برهنه" آشفته کرده است، انعطاف را به عنوان یک سیاست راهبردی برای ایران واجب ساخته و راز بقای ایران در نظام جهانی قلمداد می‌شود.

انعطاف در سیاست خارجی ایران که یکی از اصلی‌ترین تدبیرهای رهایی از نابسامانی و فشار فزاینده اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و ... است باید اصل بنیادین سیاستگذاری دولت چهاردهم باشد. سیاستی که انعطاف نهایی را در چارچوب توصیه بسیار راه‌گشای امام علی (ع) برای دولت جدید ایران امکان‌پذیر می‌سازد. تأکید دکتر پزشکیان رئیس جمهور ایران برای تعامل و برقراری روابط مطلوب با غرب به‌ویژه ایالات متحده امریکا در الگوی یک انعطاف واجب، همان بخشی از سیاستگذاری خارجی است که مورد درخواست و حمایت اکثریت شهروندان ایران است.  

انعطاف نهایی به معنای نرمش قهرمانانه در مذاکره، تعامل و مبادله امتیازات با سایر بازیگران و قدرت‌های بزرگ نظام جهانی است. نهایت انعطاف از سوی ایران که بتواند چرخه بیش از چهل ساله تنش، بحران و ستیز میان ایران و ایالات متحده امریکا را قطع یا متوقف کند. این رویکرد انعطاف در سیاستگذاری خارجی با رعایت اصل نفی سبیل (دوری از سلطه بیگانگان)، مصداق توصیه امام علی (ع) است که صلح را کارسازتر و اثربخش‌تر از جنگ اعلام فرموده‌اند.