چرا باکو خواهان انحلال گروه مینسک است؟

نویسنده: دکتر احمد کاظمی، استاد حقوق بین الملل دانشگاه  

دیپلماسی ایرانی: پس از ماه‌ها درخواست جمهوری آذربایجان از ارمنستان برای انحلال گروه مینسک، دفتر نخست‌وزیری ارمنستان گفت: ایروان در حال بررسی امکان درخواست از سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) برای انحلال گروه مینسک در مورد حل و فصل مساله قرا‌باغ کوهستانی است. الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان چند بار از جمله دسامبر ۲۰۲۴ انحلال گروه میسنک را یکی از شروط باکو برای عادی سازی مناسبات با ارمنستان و امضای معاهده صلح خواند. به لحاظ حقوقی، انحلال گروه میسنک منوط به درخواست مشترک باکو و ایروان از سازمان امنیت و همکاری اروپاست.

گروه مینسک در سال ۱۹۹۲ و همزمان با اوج گیری جنگ اول قراباغ به ابتکار سازمان ملل و با واگذاری نقش به سازمان امنیت و همکاری اروپا، و منطبق بر ماده ۳۳ منشور سازمان ملل که از سازمان ها و ترتیبات منطقه ای برای حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات استفاده می کند، تاسیس شد. ۱۱ کشور از کشورهای عضو سازمان امنیت و همکاری اروپا، عضو گروه مینسک هستند ولی ساختار تصمیم گیری در اختیار روسای گروه مینسک یعنی سه کشور روسیه، فرانسه و امریکاست.

طی ۲۶ سال آتش بس از سال ۱۹۹۴ تا ۲۰۲۰، دهها بار روسای گروه مینسک به جمهوری آذربایجان، ارمنستان  و از آنجا به منطقه خودمختار قراباغ سفر کرده و همچنین میزبان مذاکرات دو طرف در کشورهای مختلف بودند. در آن سالها جمهوری آذربایجان مشتاق تر از ارمنستان برای فعالیت گروه مینسک بود و علیرغم درخواست های مردم و برخی از کشورها برای خروج از این گروه که برخی آن را کلوپی مسیحی می دانند، حاضر به خروج از گروه مینسک چه در دوره حیدر علی اف و چه در الهام علی اف نشد. اما پس از جنگ دوم قراباغ (۲۰۲۰/۱۳۹۹) و همچنین جنگ سوم قراباغ و تسلط باکو بر قراباغ (سپتامبر ۲۰۲۳/ شهریور ۱۴۰۲) باکو بر ضرورت انحلال گروه مینسک تاکید دارد و اهمیت آن را بحدی می داند که این موضوع را یکی از شروط خود برای صلح با ارمنستان می داند. بنابراین این سوال مطرح است که دلیل اصرار باکو بر انحلال گروه مینسک و علل خودداری ارمنستان و عدم تمایل برخی از روسای گروه میسنک به این موضوع چیست؟

واقعیت این است که پس از جنگ سوم قراباغ، جمهوری آذربایجان ماموریت گروه مینسک که همان رسیدن به صلح از طریق تحقق تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و تعیین وضعیت حقوقی منطقه قراباغ بود را پایان یافته می داند. با وجود این ارمنستان و برخی از روسای گروه مینسک دلایل متعددی برای مخالفت با این خواسته باکو دارند که اصلی ترین آن عبارتند از :

اول: گروه مینسک بویژه فرانسه و امریکا وضعیت فعلی قراباغ که طی آن بیش از ۱۲۰ هزار نفر از ارامنه بومی این منطقه مجبور به جابجایی اجباری و قربانی نوعی پاکسازی قومی شده اند، را مصداق حل مناقشه قراباغ نمی داند. بلکه وضعیت موجود می تواند جرقه ای از سرگیری بحران در سالهای آتی و در فرایند تغییر معادلات منطقه ای را فراهم سازد. باکو تمایل دارد با انحلال گروه میسنک، پرونده قراباغ را به لحاظ منطقه ای و بین المللی، پایان یافته القاء کند و مساله تضمین لزوم بازگشت ارامنه به قراباغ که در قطعنامه اکتبر ۲۰۲۳ پارلمان اروپا بشدت مطرح شده است، به حاشیه براند.

دوم: جمهوری آذربایجان پس از جنگ دوم و سوم قراباغ حود دویست کیلومتر مربع از خاک ارمنستان بویژه در نواحی سیونیک و جرموک را اشغال کرده و اقدام به ساخت جاده و تاسیسات در این مناطق کرده است، از نظر گروه مینسک با توجه به عدم امضای معاهده صلح و در نتیجه عدم  پذیرش رسمی و حقوقی تمامیت ارضی ارمنستان از سوی جمهوری آذربایجان ، امکان تشدید اختلافات وجود دارد. بویژه اینکه موضوع تحدید حدود مرزی با کارشکنی های متعددی روبرو است.

سوم: کشورهای گروه مینسک بویژه فرانسه با ایجاد دالان تورانی ناتو (کریدور جعلی زنگروز) و تحقق ایده باصطلاح جهان ترک به دلیل نگرانی از نئوعثمانیسم مخالف هستند؛ بنابراین انحلال گروه میسنک را موجب جری تر شدن باکو و آنکارا برای پیگیری این جاه طلبی های ژئوپلیتیکی می دانند. برخی از اقدامات باکو از جمله دخالت در اعتراضات کالدونیای جدید که در جهت پروپاگاندا علیه فرانسه و به نیابت از انگلستان صورت می گیرد، در تصمیم پاریس بر حمایت از تداوم فعالیت گروه مینسک موثر هستند. ایجاد گروه مونیتورینگ اروپایی نیز از این رویکرد و نگرانی نشات گرفته است.

چهارم: علاوه بر مساله پاکسازی قومی قراباغ و حذف وضعیت تاریخی خودمختاری این منطقه توسط جمهوری آذربایجان، سایر مسایل لاینحل از جمله موضوع اسرای نظامی، نقشه های زمینهای مین گذاری شده و مهمتر از همه چشم انداز حقوق مالکانه ارامنه قراباغ در این منطقه  از جمله وضعیت آثار تاریخی، فرهنگی و هنری آنها در این منطقه، نگرانی برخی از کشورهای گروه مینسک را تشدید کرده است. بغیر از روسیه که بدلیل دریافت امتیاز انرژی در انتقال گاز تحریمی خود از خطوط لوله جمهوری آذربایجان به اروپا در پوشش فروش گاز باکو، حمایت خود از انحلال گروه مینسک را اعلام کرده است، دیگر روسای گروه مینسک هیچ کدام سمت نمایندگی خود در گروه میسنک را منحل نکرده اند بلکه به نشانه اعتراض ارتباط خود با روسیه در این حوزه را قطع کرده اند. حتی در سازمان امنیت و همکاری اروپا درخواست عموم برای انحلال گروه میسنک وجود ندارد. خودداری باکو از امضای معاهده صلح با ارمنستان قبل از برگزاری کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل در نوامبر ۲۰۲۴ و علیرغم تاکید ایروان بر قرار گرفتن جمهوری خودمختار قراباغ در قالب جمهوری آذربایجان در نشست پراگ، بدبینی ها به سیاست های باکو را در سازمان امنیت و همکار اروپا و سازمان ملل افزایش داده است، بطوریکه در این فقره، دیپلماسی خاویاری (دلاری) باکو که سالها در سازمان امنیت و همکاری اروپا مرسوم بوده است ، نیز کارساز نبوده است.

پنجم: به لحاظ حقوقی و منطق عقلایی، انحلال گروه مینسک باید پس از امضای توافقنامه صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان صورت بگیرد چرا که تنها چنین سند حقوقی، متضمن حل مسایل اختلاف انگیز بنیادی میان دو کشور خواهد بود و طبیعتا پس از معاهده صلح، تداوم فعالیت گروه میسنک معنایی نخواهد داشت. اما جمهوری آذربایجان نه تنها این منطق بدیهی را نمی پذیرد  بلکه با تداوم تهدید کریدوری و طرح توهم «آذربایجان غ ر ب ی» و اطلاق آن بر ارمنستان و درخواست تغییر قانون اساسی نشان می دهد که در صورت عقب نشینی ایروان از این موضوع، دایره خواسته های ناتمام خود از ایروان را توسعه خواهد داد.