آینده پژوهی و روابط بین الملل

نویسنده: حسن فتاحی، نویسنده و مدرس دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: هدف این یادداشت تبیین دقیق و جامع ارتباط این دو ساحت نیست بلکه تلاشی برای ترویج توجه به آینده و واکاوی آینده محتمل است. آینده پژوهی نه به پیشنگرانه (Pre-active) کردن، بلکه به فعال (Proactive) و داینامیک کردن بینش روابط بین‌الملل نسبت به روندها، رویدادها و کنش ها کمک می کند. درک درست از آینده روابط بین‌الملل به یک درک بوستر از محیط آینده دنیا (Foresight) نیازمند است تا به شیوه‌ای سیستمی بیابیم که چه چیزی احتمالاً ادامه دارد و چه چیزی تغییر می کند. آینده پژوهی مطالعه احتمالات آینده با تجزیه و تحلیل روندهای فعلی (Insight) و تاریخی (Hindsight) است. با این حال آینده پژوهی حرکت از حال به آینده نیست بلکه حرکت از آینده به زمان حال است. آینده پژوهان سعی می‌کنند دیدگاهی سیستمی یا کل نگر به دست آورند. آن‌ها دیدگاه خود را بر چندین رشته مختلف، عمدتاً بر روی مقوله‌های STEEP استوار می‌کنند. STEEP مخفف این عبارت است: Social, Technological, Economic, Environmental and Political.

آینده‏ پژوهی یک علم است، چون مبانی معرفتی و نظری دقیق و متدولوژی علمی دارد. درک اینکه پیشرفت ها خطی و بلند مدت هستند دیگر رایج نیست؛ جهان باید برای مواجه با اختلال و آشفتگی غیرمنتظره در همه سطوح و ساحت ها در سراسر کشورها، شهرها و جوامع و چالش ها و عواقب آن آمادگی داشته باشد و به این دلیل نسل‌ آتی تحلیل ها باید چابک، انعطاف‌پذیر و مجهز باشند. مسئولیت امروز ما ترویج نوآوری و مدل های تحلیل هماهنگ با الزامات و تغییرات دنیای جدید است. آینده پژوهیِ روابط بین‌الملل به معنی تقلا برای ربط نظریه ها و مفاهیم متداول این رشته با آموزه های آینده پژوهی به‌صورت آینده اکتشافی و هنجاری یا مطلوب به گونه ای که در برخی مقالات مشاهده شد، نیست؛ همچنین به معنی تحلیل گزاره ها و قضایای روابط بین‌الملل با متدهای آینده پژوهی نیست، زیرا در مطالعه آینده پژوهی صرفاً تمسک به متولوژی آینده پژوهی کافی نیست بلکه گمراه کننده نیز هست و موجب حصر تئوریک و متدولوژیک خواهد شد. بنظر می رسد خطاهای شناختی نسبت به استراتژی و فاصله گرفتن تعاریف و تفاسیر از «استراتژی» نسبت به آنچه مد نظر کلازویتس بوده در خصوص آینده پژوهی روابط بین‌الملل نیز در حال رخ دادن است. یک خطای شناختی دیگر فراروی آینده پژوهی در روابط بین‌الملل این است که آینده پژوهی روابط بین‌الملل معادل «روش های آینده پژوهی» بررسی شود و غایت تحلیل گر، اکتشاف چند سناریو باشد. اما برای نگرش آینده پژوهانه نسبت به روابط بین‌الملل و ربط این دو ساحت باید دقیقاً هم به متدولوژی آینده پژوهی پایبند باشیم و هم به مبانی نظری و فاکتورهای معرفتی آن. ما به یک «جهش ایمانی»، بلکه یک جهش ادراکی در جهت بهبود بشریت، با اختراعات انقلابی و تغییرات در ثروت و قبل از همه تغییر در بینش نیاز داریم تا با بهره‌گیری از طیف وسیعی از متدلوژی‌ها، به گمانه زنی‌های سیستماتیک و خردورزانه، در مورد نه فقط «یک آینده» بلکه «چندین آینده متصور» مبادرت کنیم. مشکل اصلی در دنیای امروزی نبود اطلاعات نیست، بلکه فقدان ظرفیتی مناسب برای شناسایی و انتخاب اطلاعات درست و حساس است. به عبارت دیگر دسترسی نسبتاً دموکراتیک به اطلاعات وجود دارد اما موضوع مهم توان کیفی آنالیز آن است.

اجزاء آینده پژوهی به پژوهشگر روابط بین‌الملل کمک می کند تا ابرروندها، ریتم، الگوهای تکاملی و خطوط آتی توسعه اقتصادی و تکنولوژیک دنیا را بشناسد و به آن نه به صورت انتزاعی یا متفرق، بلکه به عنوان یک اکوسیستم گسترده تری از سازه های معرفتی نگاه کند. همچنین آموزه های آینده پژوهی کمک می کند مفاهیم دقیقتر بکار روند و تئوری ها از تفسیر کلاسیک خود خارج شوند، در یک تکامل شناختی و ادراکی، تغییرات معرفتی و محیطی را ببینند و به صورتی نو بررسی شوند. آنچه تغییر در دنیا می نامیم را می توان در تغییر چهار مولفه تغییر در پیش فرضها، تغییر در ابزارها و روشها، تغییر در اهداف و غایات و تغییر در مفاهیم است.  

برای نیل به درک درست از آینده، شناخت نسبت به مفاهیم و گزاره های زیر لازم است:

• مگاترندهای مبنایی برای شناسایی فرصت های رشد و رفاه آینده جهان

• عدم قطعیت که از اصول آغازین آینده‌شناسی و یک پیشفرض نهفته معرفتی به رویدادهای آینده جهان است. 

• شیفت ها یا جهش های کوانتومی؛ تغییرات، سریع، مکرر و عمیق و از اینرو سردرگمی اجتماعی و ناتوانی سیاستمداران و مدیران در فرایندهای تصمیم‌گیری طبیعی.

تغییر در چشم انداز موضوعات زیر:

• تراکم شهرها و افزایش جمعیت زمین - بویژه حوزه MENA – تا اواسط قرن به 11 میلیارد نفر

• حمل و نقل هوشمند و برقی زیر سطحی، فناوری های جدید انتقال بار مانند پروژه Pipenet که در آن کالاهای محصور شده در لوله قابل بازیافت و سازگار با محیط زیست و با انرژی تجدید پذیر با سرعت بیش از 1500 کیلومتر در ساعت با قابلیت حمل معادل 1 تن در ثانیه حمل می‌شوند. 

• هم افزایی علمی و صنعتی با افزایش Joint ventures

• توسعه اقتصاد آبی؛ پیش بینی توسعه اقتصاد آبی و مسابقه بی سابقه برای کسب فرصت ها در دریا؛ تقاضا برای استفاده از این فرصت ها تا اواسط قرن 9 برابر می شود.

• داده های دپارتمانی به داده های سیلو شده تبدیل و سپس با هوش مصنوعی با تحلیل عمیق ارزش بیشتری از داده‌ها استخراج می‌کنند، اقتصاددانان تخمین می زنند که تولید ناخالص داخلی جهانیGDP  در سال 2030  و در نتیجه توسعه سریع استفاده از هوش مصنوعی(AI) معادل 15.7 تریلیون دلار(14٪) بیشتر خواهد بود. 

• توسعه اکوسیستم استارتاپی؛ بر اساس پیش‌بینی‌های صندوق‌های خطرپذیر جهانی مانند گوگل و شرکت سرمایه-گذاری خطرپذیر سیلیکون وَلی، خاورمیانه یک اکوسیستم استارتاپی مهم در حال ظهور است(مانند سیلیکون واحه دبی). به گفته بنیان‌گذاران این صندوق‌ها، خاورمیانه به‌سرعت در حال حرکت به سمت اکوسیستم استارتاپی است. 

• لجستیک آینده؛ خوانش مغز، ICT ها ، حسگرها، اپلیکیشن ها، اینترنت صنعتی اشیاء IIOT (انقلاب صنعتی چهارم یا صنعت 4.0) و توسعه شهر هوشمند(Smart City)، هوش مصنوعی مولد - تا سال 2030 حدود 320 میلیارد دلار به اقتصاد خاورمیانه کمک می‌کند - ربات ها و ربات نت ها، شبکه های 5G، تلفن و اینترنت ماهواره ای، گسترش Wi-Fi  ، ارتباطات انسانی با هولوگرافی مغز - این کار از طریق «آگاهی جمعی هوش مصنوعی» انجام می‌شود که بخشی از ساختار مغز انسان است و می‌تواند نشان دهد که هر فرد به چه می‌اندیشد. «تجسم بیومتریک اندیشه هوش هیبریدی» یا HIBA نوعی هوشیاری است که شخصیت کاربران را گرفته و اطلاعات را بین آنها رد و بدل می‌کند. (HIBA ماحصل ماهها مطالعه بنیاد آینده دبی روی آینده هوش مصنوعی است.)

• تغییر در فرضیه های علمی؛ Lyf-Fi، اینترنت فیزیکی و حالت پنجم حمل و نقل و ... 

• عمران و زیرساخت؛ پروژه های ترکیبی و چند منظوره

• آب؛ کاهش مصرف، بازیافت، تغییر سیاست مهاجرتی و سوق جمعیت به سمت منابع پایدار آب به جای طرح های انتقال آب به سمت لکه های جمعیتی. بیش از 183 کشور دارای خطوط ساحلی هستند و 37 درصد از جمعیت جهان در مناطق ساحلی زندگی می کنند. 

• انرژی؛ انرژی هسته ای، مهار انرژی خورشید، انرژی های تجدید پذیر و تحقق مفهوم عصر باد؛ استفاده از فرصت های بادهای فراساحلی بیش از 80 درصد از این میزان را به خود اختصاص خواهند داد. افزایش سرمایه گذاری بر روی انرژی های تجدید پذیر بخصوص بادهای اقیانوسی و همزمان کاهش سرمایه گذاری بر روی منابع فسیلی.

• بهداشت و درمان؛ هکDNA ، بیوهک کردن سلامتی و ویرایش ژنوم و نوسازی بافت، آمپول های افزایش عمر، آمادگی برای مقابله با پاندمی، ربات های درمانگر، ابر کامپیوترهای کوانتومی و زیستی و هوش مصنوعی مولد. 

• اصلاح ژنوم نباتات و هک فتوسنتز آن جهت سازگاری با کم آبی و آب شور و انقلاب در کشاورزی 

• امنیت مبتنی بر مشارکت و اعتماد شهروندان

• ناامنی از طریق ضعف در امنیت داده ها و حریم خصوصی بویژه با توجه به گسترش و رشد شارپی اینترنت اشیاء(41 میلیارد دستگاه یا شیء متصل به اینترنت در سال 2025)

گویی آلوین تافلر بسیار اندیشید تا از چه واژه ای برای نامگذاری اثر خود در خصوص تغییرات دنیای آینده استفاده کند و آنگاه«شوک آینده» را برگزید. و ضیاء الدین سردار در تلاش برای تفهیم اهمیت آینده پژوهی به دنیای علم و سهیل عنایت الله برای تفهیم آموزه های والای آینده پژوهی به جهان اسلام تلاش کردند اگر چه عنایت الله و ماهاتیر محمد در درک درست آینده از سوی جوامع اسلامی – به علت فقدان پویایی در تفسیر این جوامع و رهبران آنها از اسلام - کمی ناامید به نظر می رسند.