تهران چه باید بکند

ایران و قفقاز جدید

۱۳ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۴:۰۰ کد : ۲۰۲۴۴۱۰ آسیا و آفریقا انتخاب سردبیر
سهراب انعامی علمداری در یادداشتی برای دیپلماسی ایرانی می نویسد: با تکمیل فرایند پیوستن منطقه قره باغ به جمهوری آذربایجان و تغییرات ژئوپلیتیکی جدید این پرسش به ذهن خطور می کند که الگوی رفتاری جمهوری اسلامی ایران چه خواهد بود و ایران در قبال این تغییرات جدید چه باید بکند؟
ایران و قفقاز جدید

نویسنده: دکتر سهراب انعامی علمداری، تحلیلگر حوزه راهبردی

دیپلماسی ایرانی: محیط منطقه ای ایران واجد ویژگی هایی است که کشورهای بسیار اندکی از چنین ویژگی ها و شرایطی برخوردارند؛ دگرش های ژئوپلیتیکی، بحران و جنگ های مزمن، مناقشات هویتی و تغییرات مرزی – سرزمینی از جمله این مولفه های بادوام در محیط امنیتی ایران هستند. حوزه آسیای میانه و قفقاز از جمله این حوزه های راهبردی ایران محسوب می شود که تغییرات ژئوپلیتیکی بسیطی را به خود دیده است. 

با پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شوروی به 15 کشور مختلف در حوزه های متفاوت جغرافیایی تقسیم شد؛ کشورهایی که هر کدام الگوی رفتاری متفاوت و منافع ملی مستقلی را برای خود تعریف و پیگیری می کردند. منطقه قفقاز جنوبی از جمله مناطق راهبردی جدا شده از اتحاد جماهیر شوروی است که از همان ابتدای فروپاشی و به تعبیری دیگر حتی پیش از فروپاشی شوروی، به دلیل درهم آمیختگی های هویتی – قومیتی، بحران و دگرش های ژئوپلیتیکی را تجربه کرد.

آغاز جنگ اول قره باغ در سال 1989 میلادی میان ساکنان ارمنی و آذری این منطقه و به تبع آن ورود دو کشور تازه استقلال یافته ارمنستان و جمهوری آذربایجان به این جنگ، باعث ایجاد یک بحران فراگیر در این منطقه شد. این بحران که ناشی از درهم آمیختگی های هویتی – قومیتی، مداخله قدرت های فرامنطقه ای، اصطکاک منافع بازیگران منطقه ای و ساختار متزلزل داخلی هر دو کشور به ویژه جمهوری اذربایجان بود، هرچند با آتش بش موقت در سال 1994 میلادی متوقف شد اما جمهوری آذربایجان قره باغ کوهستانی و 20 درصد از خاک خود را از دست داد که این روند به عنوان آتشی زیر خاکستر، احتمال تصاعد بحران در این منطقه را افزایش می داد. 

در جنگ دوم قره باغ (۲۰۲۰) که ۴۴ روز به طول انجامید، همراه با تغییرات جدید در دو کشور، جمهوری اذربایجان توانست افزون بر 20 درصد خاک سرزمینی، مناطقی از قره باغ را نیز به خاک خود برگرداند. در این سال ها، جمهوری آذربایجان برعکس  شرایط در ارمنستان از انسجام داخلی با ساختار حاکمیتی یکپارچه، قدرت نظامی و حمایت های منطقه ای و فرامنطقه ای برخوردار بود. 

با امضای توافق 9 بندی نیمه شب ۹ نوامبر۲۰۲۰، آتش بس موقت میان دو طرف برقرار شد اما پس از ماه ها مذاکره بر سر بند 9 توافق که اشاره به کریدور متقابل لاچین (اتصال قره باغ کوهستانی به خاک اصلی ارمنستان) و کریدور زنگزور (اتصال خاک جمهوری آذربایجان به نخجوان) داشت، تداوم اختلافات به جنگ سوم قره باغ در شهریور1402 منجر شد که این درگیری نظامی محدود با پیروزی جمهوری آذربایجان بر نیروهای جمهوری خودخوانده آرتساخ در قره باغ کوهستانی و پیوستن این منطقه مورد اختلاف به باکو همراه شد. با تکمیل فرایند پیوستن منطقه قره باغ به جمهوری آذربایجان و تغییرات ژئوپلیتیکی جدید این پرسش به ذهن خطور می کند که الگوی رفتاری جمهوری اسلامی ایران چه خواهد بود و ایران در قبال این تغییرات جدید چه باید بکند؟

ایران از همان ابتدای بحران قره باغ تلاش کرد تا ورای بازیگری قدرت های فرامنطقه ای به بحران قره باغ به عنوان موضوعی منطقه ای نگاه کند و بر این رویکرد تاکید داشت که این بحران باید با حضور بازیگران منطقه ای حل و فصل شود. اما با ورود و مداخله دیگر بازیگران و طرح موضوع کریدور زنگزور و احتمال تغییرات ژئوپلیتیکی در مرزهای شمالی ایران، در عمل چالش های راهبردی میان باکو و تهران افزایش یافت. تهران و باکو اگرچه اشتراکات راهبردی و اقتصادی گسترده ای در همکاری و شراکت با یکدیگر دارند اما کریدور موسوم به زنگزور با ساختار فرامنطقه ای می توانست منافع ژئوپلیتیکی و منطقه ای ایران را تحت تاثیر خود قرار دهد، در چارچوب این ادراک راهبردی جمهوری آذربایجان، منافع اقتصادی و راهبردی ایران به شدت ضربه می دید و ایران ناچار به پذیرش محدودیت های ژئوپلیتیکی جدید برای عبور ترانزیتی از شمال به جنوب و بالعکس می شد. در چنین شرایطی و با وجود تنش ها و چالش های مرحله ای، ایران و جمهوری آذربایجان سرانجام با عبور از این تنش ها و به دلیل تغییرات جدید ژئوپلیتیکی یعنی تسلط کامل جمهوری آذربایجان بر منطقه قره باغ کوهستانی توانستند با احیا طرح ایران یعنی همکاری در فرمت منطقه ای 3+3 و برقراری مسیر ترانزیتی شرقی – غربی جمهوری آذربایجان – جمهوری نخجوان از طریق ایران، این چالش ها را مدیریت کنند.  

با ثبات نسبی در حوزه قفقاز جنوبی، اکنون این منطقه در حال حرکت به یک وضعیت باثبات برای ایجاد زیرساخت های اقتصادی نوپا یا احیا زیرساخت های قدیمی به ویژه در حوزه ترانزیت، حمل و نقل و انرژی است. در این قالب، جمهوری آذربایجان و ارمنستان هر کدام به نسبت وضعیت ژئواکونومیکی خود تلاش می کنند تا با ابتکارات درون منطقه ای منافع اقتصادی خود را شکل دهند. جمهوری آذربایجان و ارمنستان تلاش می کنند تا با عبور از چالش های پیشین، روابط اقتصادی دوجانبه را نیز شکل دهند. نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان در جدیدترین اظهارنظر خود  ضمن استقبال از طرح های ترانزیتی، از امادکی ایروان برای همکاری در جهت احیا مسیرهای ترانزیتی و ریلی سخن گفت. مسیر ریلی قدیمی اتحاد جماهیر شوروی که از جمهوری نخجوان آغاز و پس از عبور از مرز سرزمینی ارمنستان و از کناره رود ارس عبور کرده و به باکو می رسد یکی از همین مسیرهای ترانزیتی قدیمی است که جمهوری آذربایجان با احیا آن تلاش می کند تا دو مسیر ترانزیتی و راه آهن برای اتصال نخجوان به سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان تعریف کند؛ مسیر اول، مسیر زمینی است با عبور از ایران به نخجوان می رسد و در آینده نیز قابلیت اتصال به اروپا از طریق ترکیه را دارد و مسیر دوم نیز از همان مسیر قدیمی راه آهن ارمنستان عبور خواهد کرد. با کاهش تنش ها و دستیابی باکو و ایروان به یک طرح جامع صلح دایمی، ابتکاراتی به مانند مسیرهای کریدوری راه آهن شمال به جنوب (ایران – جمهوری آذربایجان – روسیه) و مسیر ترانزیت زمینی (ایران – ارمنستان – گرجستان – روسیه) با سرعت بیشتری توسعه خواهد یافت.

در این چارچوب، جمهوری اسلامی ایران با شرایط جدیدی روبه روست که باید خود را با واقعیت های جدید منطقه ای انطباق داده و منافع ملی (اقتصادی و راهبردی) خود را پیگیری کند. انطباق یکی از رویکردهای سیاست خارجی محسوب می شود که می توان به نوعی «منطقه گرایی سنتی»  خواند در این رویکرد، بر اساس واقعیت های جدید، الگوی رفتاری واقع گرایانه عمل گرا (پراگماتیستی (برآورد هزینه – فایده) مورد تاکید قرار می گیرد. در حوزه قفقاز به نظر می رسد که حتی مواضع اعلامی و اقدامی ساختار حاکمیتی ارمنستان نیز خود تاییدکننده پذیرش این واقعیت های جدید ژئوپلیتیکی از سوی ایروان است و ایران نیز می تواند در انطباق و همسویی با واقعیت های جدید منافع راهبردی و اقتصادی خود را پیگیری کند.

کلید واژه ها: قره باغ جمهوری آذربایجان ارمنستان ایران و آذربایجان ایران و ارمنستان ایران و قره باغ


( ۳۷ )

نظر شما :

کوروش داریوش راده ۱۳ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۷:۱۱
خواهشا قبل از ارائه این مقاله با پروفسور احسان موحدیان باید صحبت می کردید. این نرمش ایران در رویدادهای قفقاز و تسلیم ارمنستان به آذربایجان دل جناب موحدیان را به درد می آورد.
خسرو ۱۴ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۲:۵۰
ایران ابتدا باید واقعیت موجود را قبول کند -- اینکه ارمنستان مستعمره فرانسه و آمریکا و روسیه است به جهات عاطفی و دیازپورای ارمنی موجود در آن کشورها ، مردم ارمنستان خود را پارچه ای از دنیای صلیبی می شمارند و هرگز یار ایران نخواهند شد -- بعد از درک این واقعیت ، تصمیم نظام در مورد سطح رابطه با ارمنستان و با لحاظ منافع و مضار آن چاره ساز خواهد بود این رابطه نباید ضمیمه رابطه با آذربایجان و ترکیه گردد در ضمن افکار عمومی میلیونها ایرانی شیعه ترک هم لحاظ گردد
ایرانی ۱۴ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۳:۴۵
متاسفانه برخی نوشته های بنده به عنوان یک شهروند تر ک شیعه ایرانی منتشر نمی شود بنده به عنوان یک ایرانی با نژاد ترک که همیشه براساس واقعیت های تاریخی این جغرافیا را برای ملت ترک یک زادگاه ملی و همیشگی دانسته و در کنار دیگر قومیت های موجود در این جغرافیا از وحدت و یکپارچگی وطن حرف می زنم باید بگویم که تعجب کردم به خاطر این مقاله چون بیشتر نوشته ها در این سایت کشور را به طرف جنگ و دشمنی با مردم و کشور مسلمان و شیعه آذربایجان سوق می دهد ولی امیدوارم با واقع بینی تمام عزیزان سیاست درستی در قبال کشور آذربایجان حتی در مورد کشور ارمنستان گرچه دشمن مسلمان بوده و خواهد بود اتخاذ شود تا منافع حداکثری ملت با احترام گذاشتن به همسایه ها همراه با صلح و آرامش تضمین شود زنده باد ایران آذربایجان و تمام کشورهای مسلمان یا علی
آریایی ۱۴ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۵:۰۰
ملت ترک کجاست؟ ما ملت ایران داریم.
سنجری ۱۴ بهمن ۱۴۰۲ | ۲۲:۳۸
مطلب منصفانه و مفیدی است ولی در دو جا نویسنده محترم کم دقتی کردند: 1- نوشته اند:آذربایجان علاوه بر 20 درصد اراضی اشغالی بخشی از قره باغ کوهستانی را به خاک خود برگرداند، در حالی که کل قره باغ کوهستانی بخشی از این 20 درصد بود 2- در جای دیگری توافق اخیر ایران و جمهوری آذربایجان را اجرای فرمت همکاری 3+3 عنوان کرده اند در حالی که این یک همکاری دوجانبه است و 3+3 که قبلا در محافل کارشناسی ایران گفته نیز می شد ولی به صورت رسمی توسط اردوغان مطرح شده هنوز محقق نشده است.
زنجان ۱۵ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۶:۴۴
پاشنیان اعلام کرده بعد این به روسیه تکیه نخواهد کرد با آمریکا و فرانسه متحد خواهد شد ارمنستان قصد داره پای آمریکا و فرانسه رو به قفقاز باز کنه اما از طرف ایران هیچ واکنشی نشان دادن نشد چه طور به روابط تجاری آذربایجان با آمریکا واکنش نشان میدید تهدید می کنید اما از روابط نظامی ارمنستان با آمریکا و فرانسه سکوت می کنید
زنجان ۱۵ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۹:۱۷
خطاب به متوهم آریایی ملت تورک داریم آریایی ندارم
فرزاد ۱۶ بهمن ۱۴۰۲ | ۰۹:۳۹
اتفاقا از خوش اقبالی ما ایرانیها یکی از جاهایی که ما با آمریکاییها و فرانسویها وبرخی کشورهای اروپایی منافع مشترک داریم همین قفقازه.دشمنان دیرینه و رقبای امروز ما در قفقاز؛ روسیه و ترکیه بودن ونه آمریکا و فرانسه.امروز عامل فتنه در قفقاز ؛انگلیس و اسراییل با عاملیت باکو و آنکارا هستن ونباید آدرس غلط داد.درزمان شاه عباس اتحاد و همکاری ما با مجارستانی‌ها مانع پیشروی عثمانی در قفقازشد.بعدازجنگ اول جهانی هم به کمک آمریکا تونستیم آذربایجان رو ازاشغال شوروی نجات بدیم.امروزهم میتونیم با همکاری فرانسه و آمریکا و هند از گرگ خور شدن ارمنستان جلوگیری کنیم.
فرزاد ۱۶ بهمن ۱۴۰۲ | ۰۹:۴۴
در قفقاز تنها دوست و متحد طبیعی ما ارمنستانه.یعنی به واسطه ی جبر ژئوپلتیک هم ما و هم ارمنستان مجبور به اتحاد و همکاری با همدیگه هستیم.
مجتبی ۱۶ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۵:۳۴
ملت طورک نداریم بلکه مهاجر طورک داریم که اتفاقا بیشترین جنگ و کشتار به همین مهاجران در تاریخ ثبت شده است (تجاوز ازبک و ترکمن و عثمانی و...) . هر مهاجر که طورکی حرف زند طورک نیست
فرزاد ۱۶ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۶:۴۳
سایت دیپلماسی ایرانی ! چرا از انتشار اشعار شاعران قدیم و بزرگان و صاحبان اصلی آذربایجان و تبریز در مورد مهاجمین و تازشگران و مهاجرین ترک ابا داری ولی اهانت‌ها و جسارتهای عده ای پانترک دویست دلاری به ملت بزرگ ایران و تاریخ و تمدن و مفاخر و شخصیتهای تاریخی و فرهنگی اون رو تمام و کمال منتشر میکنی؟
ابوداعش الاردوغانی ۱۶ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۷:۰۰
تو چه کاره ای که نداشته باشی آخه؟ از میت چه خبر؟ برو ببین اصلا اسم ایران از کجا اومده. البته اگه ایرانی هستی.
به زنجانی ۱۶ بهمن ۱۴۰۲ | ۲۲:۳۵
نظر متوهمانه ملت ترک کجاست ؟؟؟؟؟ یه قرن پیش جاسوس مینوس وامبر یهودی مجارستانی به تحریک انگلیس ملت ترک را اختراع کرد و عده ای متوهم آنرا ابراز کردند ،اما سوال مهم چرا نویسنده دایره‌المعارف الترک ( محمود کاشغری) از بلاد فارس و بلاد آذربایجان غیر ترک ترسیم کرده است ،نقشه آن در موزه استانبول موجود است ،
زنجان ۱۷ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۶:۱۲
شما هم ا هندوستان مهاجرت کردید وطن شما هند هست
فرزاد ۱۷ بهمن ۱۴۰۲ | ۱۸:۰۵
به زنجان:مقامات مغولستان در اجلاس اخیر سران شورای کشورهای ترک رسماً ترکها رو به سرزمین آبا و اجدادیشون دعوت کردن.
آریوبرزن ۱۸ بهمن ۱۴۰۲ | ۲۲:۰۹
ار هند!!؟؟ :))) آخی بچه پانترک. باشه ما هند اومدیم ولی خیلی قبل‌تر از شما اومدیم. پس زودتر برگرد اولان باتور.