مکانیسم ماشه، اکتبر داغ و کش و قوس مذاکرات با ایران

نویسندگان: هنری راوم Henry Rome، عضو ارشد موسسه واشنگتن و لوئیس دوژیت-گرو Louis Dugit-Gros، عضو مهمان موسسه واشنگتن و دیپلمات وزارت امور خارجه فرانسه و اتحادیه اروپا 

دیپلماسی ایرانی: ایالات متحده و ایران، امسال چندین دور گفت وگوی غیرمستقیم برگزار کرده‌ اند و گام های مختلفی را برای کاهش تنش‌ها برداشته اند و چشم‌انداز یک توافق هسته‌ای نهایی را هم زنده نگه داشته اند. با این حال، تهران همچنان به زعم غربی ها، به رفتارهای ناپایدارساز از جمله ارسال سلاح به روسیه برای جنگ در اوکراین و همچنان کشتی‌های تجاری را در خلیج فارس ضبط و تولید اورانیوم با غنای بالا را ادامه می‌دهد. چنین اقداماتی تردیدها درباره تعهد ایران به کاهش تنش‌ها را بیشتر می‌کند. در 18 اکتبر آینده، سررسید چندین محدودیت برجامی، باعث برجسته شدن تنش‌ها در سیاست غرب نسبت به ایران می‌شود. اگرچه واشنگتن و تهران دیگر به شرایط توافق هسته‌ای سال 2015 پایبند نیستند، برخی از عناصر آن همچنان به صورت خودکار ادامه می‌یابد، از جمله پایان شماری از محدودیت های تحریمی در کمتر از سه ماه آینده. هر چند توسل به سازوکار ماشه و بازگشت فوری تمام تحریم‌های سازمان ملل، به احتمال زیاد از دستور کار خارج شده اما اتحادیه اروپا و بریتانیا مجبورند تدابیر دیگری را در نظر بگیرند تا اطمینان یابند که ایران از منافع گشایش در تحریم‌ها که به اعتقاد آنها در وضعیت فعلی به سود جهان غرب نخواهد بود، برخوردار نمی شود.

برنامه جامع اقدام مشترک (JCPOA) و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد که همراه با آن تصویب شد، سررسیدهایی را برای خاتمه بیشتر محدودیت‌های اعمال شده بر ایران تعیین کرده اما برای جلوگیری از انقضاء این محدودیت‌ها، دولت‌های اروپایی می‌توانند فرآیندی به نام ماشه "snapback" را کلید بزنند که به وسیله آن، قطعنامه‌های پیشین سازمان ملل متحد مربوط به ایران دوباره فعال می‌شوند، توافق برجام از میان می‌رود و تمام تحریم‌هایی که به وسیله آن توافق لغو شده بود دوباره اجرا می‌شوند. با این حال، احتمال اندکی هست که طرف های اروپایی برجام یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان، مگر در صورت تشدید تازه و عمده ای توسط ایران، به این سازوکار رو آورند. از نظر حقوقی، تصمیم به فعال کردن سازوکار ماشه، در اختیار این سه کشور است زیرا ایالات متحده در سال 2018 از این توافق خارج شده اما در عمل، اقدامات آنها با واشنگتن هماهنگ می‌شود.

در واقع، اروپا در حال حاضر این گونه می سنجد که وجود تهدید ماشه، مفیدتر از اجرای آن است چرا که نگرانی تهران از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، موجب می شود که از غنی‌سازی اورانیوم 90 درصدی یا برداشتن گام های دیگری برای ساخت سلاح هسته‌ای پرهیز کند. مقام های اروپایی نگران هستند که بازگرداندن تحریم ها، تهران را به برداشتن چنین گام هایی ترغیب خواهد کرد حال آن که اطمینانی وجود ندارد که پیامدهای اقتصادی بازگشت تحریم های سازمان ملل، تهران را به تغییر رویه مجبور کند. علاوه بر این، به جریان انداختن سازوکار ماشه، تقلای پیوسته واشنگتن برای کاهش تنش‌ها را، که اروپا هم از آن حمایت می‌کند، تضعیف خواهد کرد. با توجه به احتمال پایین فعال کردن این سازوکار، دولت‌های غربی باید برنامه‌ریزی کنند که چگونه با انقضای مهلت محدودیت های تحریمی در چارچوب برجام، که در تاریخ 18 اکتبر یعنی "روز گذار" رخ می دهد، و پیامدهای مختلف آن، برخورد کنند.

در چارچوب رفع محدودیت‌های سازمان ملل متحد، سه بخش از قطعنامه 2231 در تاریخ 18 اکتبر منقضی خواهد شد: نخست، لغو ماده‌ای که بر اساس آن از ایران "خواسته شده بود که هیچ فعالیت مرتبط با موشک‌های بالستیک که برای حمل سلاح‌های هسته‌ای قابل طراحی هستند، انجام ندهد." دوم، رفع الزام کشورها به کسب مجوز شورای امنیت قبل از انتقال برخی از موشک‌ها، پهپادها و فناوری‌های مرتبط به ایران یا از ایران. سوم، رفع الزام همه کشورهای عضو سازمان ملل متحد برای انسداد دارایی‌های بیست‌وسه فرد و شصت‌ویک نهاد مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران. در نبود سازوکار ماشه، تنها راه برای تمدید این محدودیت‌ها تصویب یک قطعنامه جدید از سوی شورای امنیت است که به دلیل مخالفت روسیه و چین غیرممکن به نظر می رسد. بنابراین، به احتمال زیاد این سه بخش در تاریخ 18 اکتبر منقضی شده و فشار دیپلماتیک بر تهران کاهش می یابد که یک دستاورد سیاسی برای دولت ایران به حساب می آید. با این همه، تأثیر عملی "روز گذار" ممکن است محدود باشد چرا که ایران مستمرا این محدودیت‌ها را نادیده گرفته و با انجام آزمایش‌های موشکی و ارسال سلاح‌های ممنوعه به شرکا و نیابتی هایش در خارج کشور، این شروط را نقض کرده است.

در این چارچوب تحریم‌ها علیه بیش از ۳۰۰ فرد و نهاد ایرانی که هنگام اجرای برنامه جامع اقدام مشترک تعلیق شدند، به همراه تحریم‌های بخشی sectoral sanctions که در همان زمان معلق شدند، برداشته می شوند. ممنوعیت انتقال "همه انواع" سلاح و فناوری مرتبط با موشک به ایران یا ارائه خدمات مرتبط آن هم پایان می پذیرد. تحریم‌ها علیه معاملات و خدمات مرتبط با برخی از انواع فلزات و نرم‌افزارها و ممنوعیت ارائه خدمات هوانوردی و حمل‌ونقل دریایی به هواپیماها و کشتی‌های ایرانی که مظنون به فعالیت غیرقانونی بودند، نیز برداشته می شوند.

از میان تمام محدودیت هایی که قرار است در 18 اکتبر منقضی شوند، احتمالا رفع محدودیت‌های اروپا، بیشترین فایده عملی را برای تهران خواهد داشت. نهادهایی که ممنوعیت‌های آنها لغو می‌شود، شامل سازندگان کلیدی موشک‌ها، پهپادها و هواپیماها هستند (مانند سازمان صنایع هوافضا، صنایع هواپیماسازی ایران، گروه صنعتی شهید باکری و گروه صنعتی شهید همت). رفع این محدودیت ها می‌تواند فرصت‌های تازه ای را برای تهیه سلاح‌، فناوری و قطعات یدکی برای ایران ایجاد کند. با این حال، برخلاف تحریم‌های سازمان ملل، انقضای تحریم های اروپایی‌ها به صورت خودکار انجام نمی شود. بنابراین، بروکسل و لندن دارای گزینه‌هایی عملی هستند تا از برخی از این سناریوهای ناگوار جلوگیری کنند.

تحریم‌های ایالات متحده: اگر واشنگتن هنوز عضوی از برنامه جامع اقدام مشترک با برجام می‌بود، موظف می شد که در 18 اکتبر آینده، خواهان لغو برخی اجزای قوانین تحریمی خود بشود و ده ها فرد و نهاد ایرانی را از فهرست تحریم‌های خود حذف کند. با این حال، این تعهدات احتمالاً پس از خروج ایالات متحده از توافق، اجرا نمی شوند. 

تعهدات ایران: تا "روز گذار"، دولت ایران موظف است رسما خواهان تصویب پروتکل الحاقی پیمان منع گسترش سلاح های هسته‌ای بشود که یک رژیم بازرسی پیشرفته برای سازمان بین‌المللی انرژی اتمی است که موقتا در چارچوب برجام به اجرا درآمده است. با این حال، ایران دیگر حتی به طور موقت هم این پروتکل را اجرا نمی‌کند، بنابراین مطابق این زمانبندی هم آن را به موقع تصویب نخواهد کرد.

با توجه به سیاست‌های ناپایدارساز ایران که در بالا اشاره شد، دولت‌های اروپایی دلایل بسیاری دارند تا نتیجه بگیرند که برداشتن تحریم‌ها در کمتر از سه ماه آینده، یک گزینه معقول نیست اما با توجه به اینکه فعال کردن سازوکار ماشه نیز از دستور کار اروپا خارج است، آنها نیازمند یافتن یک راه حل میانه هستند. مقامات اروپایی علاقه‌مند به محدودکردن اقدامات خود در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک و نیز قطعنامه 2231 هستند. بنابراین، احتمالاً در ابتدا از مکانیسم حل اختلافات JCPOA استفاده می‌کنند که به یک طرف اجازه می‌دهد که "مسئله‌ای که بررسی نشده است را به عنوان دلیلی برای قطع اجرای تعهدات خود... به صورت کلی یا جزئی" در نظر بگیرد. آنها پیشتر در سال 2020 هم به این روش عمل کردند آن هم در واکنش به تشدید فعالیت های هسته‌ای ایران. هرچند در آن زمان هیچ تدبیر متقابلی را اتخاذ نکردند. در چارچوب این سازوکار، پس از روز گذار، آنها می‌توانند اکثر محدودیت‌ها را در حالت فعلی باقی گذارند. حفظ محدودیت‌های اروپایی مرتبط با فهرست‌ تحریم‌های سازمان ملل کاری به مراتب پیچیده‌ است و احتمالاً نیازمند قوانینی در سطح اروپا خواهد بود اما به نظر می‌رسد در موقعیت کنونیِ تنش‌های گسترده با ایران، چنین تدابیری قابل اجرا هستند.

دولت های اروپایی، علاوه بر حفظ محدودیت‌های خود، باید سیاست‌های خود را در روز گذار، به تلاش‌های تازه ایران در زمینه تکثیر پهپادها و مسائل حقوق بشری پیوند بزنند تا به وضوح نشان دهند که کاهش تنش‌ها در برخی زمینه ها، مانع اقدامات غرب در دیگر زمینه ها نیست. ماه سپتامبر شاهد سالگردهایی در هر دو زمینه است: حضور اولیه پهپادهای ایرانی در میدان‌های نبرد اوکراین به زعم غرب و مرگ مهسا امینی که جنبش اعتراضی گسترده ای را در ایران کلید زد. به این ترتیب، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و بریتانیا باید برنامه‌ریزی کنند تا تحریم‌هایی اضافی مرتبط با این موضوعات را علیه ایران اعمال کنند و جزئیات بیشتری را درباره آنها منتشر کنند. تحریم‌ها و مقررات صادراتی که به تازگی توسط بروکسل و لندن اعلام شده‌اند، یک شروع خوب است اما می‌تواند و باید به مراتب جلوتر برود.

دولت‌های اروپایی پیش از این دیدگاه کلی خود درباره حفظ محدودیت‌های تحریمی پس از هیجدهم اکتبر آینده را به آگاهی تهران رسانده اند و مقامات ایرانی نیز به این رویکرد اعتراض کرده‌اند هرچند اعتراضشان چندان شدید نبوده است. سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، ناصر کنعانی، اعلام کرده‌ است که تهران منتظر خواهد ماند تا ببیند که اروپا در عمل چه می‌کند و پس از آن به شکل "متعادل و متناسب" واکنش نشان خواهد داد. یک رسانه خبری مرتبط با شورای امنیت ملی ایران نیز نظر مشابهی داشته‌ است. در شرایطی که ماه اکتبر نزدیک می‌شود، ایران ممکن است اقدامات تندتری انجام دهد، مانند حذف محدودیت ۲۰۰۰ کیلومتری برد موشک‌های بالیستیک. در آن صورت، مقامات اروپایی باید به تهران گوشزد کنند که هر گونه تمدید محدودیت‌های اروپایی، معلول عدم پایبندی تهران با شرایط توافق است و می‌تواند با فعال شدن یک توافق هسته ای، از میان برداشته شود.

منبع: واشینگتن اینستیتیوت / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11