نگاهی عمیق به تاثیرات سیاست آبی ترکیه بر عراق، ایران و سوریه

نویسنده: سعید رضا طاهرخانی، دکترای جغرافیای سیاسی و پژوهشگر ژئوپلتیک

دیپلماسی ایرانی:

چکیده: 

افزایش جمعیت کره زمین و بهره برداری بی رویه از منابع زیر زمینی برای تامین نیازهای کشاورزی و صنعتی در دهه های اخیر موجب بحران آب در اکثر نقاط جهان گردیده است. از اینرو منابع آب به عنوان یک از موضوعات با اهمیت سیاست خارجی کشورها بویژه مناطق خشک و کم آب نظیر خاورمیانه از اهمیت بسزایی برخوردار گردیده است. تامین منابع آب از جمله نیازهای اساسی جهان در دهه های آینده است. تا سال ۲۰۴۰م م دست کم سی و سه کشور در معرض بحران آب قرار خواهند گرفت. در منطقه خاورمیانه 9 کشور طی بیست و پنج سال آینده از نظر منابع آبی در بحرانی ترین وضعیت قرار خواهند گرفت. بحرین، کویت، فلسطین، قطر، امارات عربی متحده، رژیم اسرائیل، عربستان سعودی، عمان و لبنان، رقابت جدی میان دولت ها بمنظور دستیابی به نیاز اولیه بشری منطقه را مستعد تنش های امنیتی جدی خواهد کرد. زیرا این مناطق اینک متکی به منابع آب رودخانه ها ، آبهای زیر زمینی و آب شیرین شده دریا است. برخی از کشورهای منطقه درصددند برای کاهش مصرف آب مواد غذایی خود را از خارج تهیه کنند. کشور ترکیه با توجه به فقر انرژی های فسیلی بالاخص نفت و گاز بمنظور استفاده حداکثری از منابع آبی دجله و فرات و استفاده از موقعیت هیدروپلتیکی خود طی دهه های گذشته با محدود کردن میزان آب ورودی این رودها به عراق و سوریه، آنها را با مشکلات عدیده اجتماعی و اقتصادی مواجه کرده و تاثیرات سیاسی، امنیتی و زیست محیطی جدی بر وضعیت ارتباطات منطقه ای دولت های حوضه رودهای مذکور گذاشته است. سامانه آبی دجله و فرات به عنوان یکی از مناطق استراتژیک خاورمیانه و اصلی ترین سیستم رودخانه ای غرب آسیا در چند دهه اخیر تحت تاثیر تغییرات اقلیمی از یک سوی و رقابت کشورهای ذینفع برای مهار جریان های سطحی به منظور تامین آب مورد نیاز جمعیت رو به رشد خود و بحران های زیست محیطی چون پدیده ریزگردها روبه رو بوده است. بحران آب در خاورمیانه در سالهای نه چندان دوره به یک تهدید جدی و اختلاف زا منجر خواهد شد. اگر به درستی این بحران کنترل و مدیریت نشود. نظم سیاسی موجود در خاورمیانه برهم می خورد و منازعات قومی و جنگ های منطقه ای شکل خواهد گرفت و عراق، سوریه ، ایران و ترکیه در مرکز این مناقشات منطقه خواهند بود.  هیدروهژمون بودن ترکیه در حوضه آبی دجله و فرات، اجرای پروژه گاپ و چند قطبی بودن منطقه خاورمیانه از دیدگاه امنیتی و فقدان یک قرار داد مشترک و جامع تعیین کننده سهم حقآبه میان کشورها ؛ وضعیت آبی منطقه را با چالش جدی روبرو خواهد کرد. 

پژوهش حاضر بدنبال یافتن پیامدهای هیدورپلتیک منفی پروژه آناتولی جنوب شرقی بر عراق، سوریه، ایران و همچنین بنیان های هیدروهژمون بودن ترکیه در پروژه گاپ است. برای رسیدن به هدف مذکور در این پژوهش از روش توصیفی – تحلیلی و از مقالات دانشگاهی و  منابع کتابخانه ای استفاده شده است. مطابق یافته های تحقیق، ترکیه با بهره مندی از ضعف حاکمیتی و افول قدرتهای سوریه و عراق و همچنین کنترل بیشتر منطقه کردنشین ترکیه با اجرای پروژه گاپ قصد دارد تا با استفاده از منابع آبی به عنوان ابزاری موثر در منطقه به عنوان هیدروهژمون منطقه غرب آسیا به مثابه اسلاف خود امپراطوری عثمانی ظاهر شود. در این راستا باتوجه به نبود ساز و کار مشخص رژیم صهیونیستی نیز با ورود بعنوان مجری طرح در بهره برداری پروژه گاپ علاوه بر اینکه در پی تحصیل هرچه بیشتر منافع مادی است. واگرایی کشورهای اسلامی منطقه را نیز دنبال می کند.  
 

مقدمه:  

اساس زندگی همه موجودات زنده بر آب استوار است از همین رو قرآن کریم بر نقش محوری آب و وابستگی زندگی موجودات در سوره مبارکه انبیا ایه 30 تاکید می کند (جَعَلْنَا مِنَ الْمَاء کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ).  شواهد و مستندات تاریخی حاکی از آنست که همه تمدن های مهم و تاثیر گذار در دنیا پیرامون منابع آبی و رودهای پر آب شکل گرفته اند. در کتیبه های باستانی نیز قوانینی برای چگونگی تقسیم آب و روش بهره برداری از آن وجود دارد که نشانه ای از اهمیت آب از ابتدای شکل گیری زندگی شهری است. وقتی به کره زمین می نگریم حجم بسیاری از آن را آب تشکیل داده است . اما تنها کمتر از 3 درصد از این پهنه های آبی ، آب شیرین است و از همین 3 درصد نیز بیش از دو سوم آن به صورت یخچال های قطبی و کوهستانی است. پس تنها کمتر از 1 درصد آبهای سطح زمین شیرین و در دسترس است. آب ماهیتی سیال دارد و پیوسته در حال جابجایی است به همین دلیل توزیع آن در سطح جهان متناسب با وسعت جغرافیایی و جمعیت کشورها نیست . امروزه در قرن بیست و یکم بیش از یک پنجم جهان از آب آشامیدنی سالم محرومند. پنجاه سال پیش زمانی که جمعیت در کره زمین نیمی از جمعیت کنونی بود . آب را یک منبع بی نهایت می پنداشتند و به یک سوم حجم آبی که ما در حال حاضر استفاده می کنیم، نیاز داشتند. اما در حاضر بیش از هفت میلیارد نفر انسان روی کره خاکی زندگی می کنند و با پیشرفت علم و تکنولوژی همچنین مصرف روز افزون فرآورده های گوشتی و کشاورزی همچنین استفاده از آب در صنایع و کارخانجات، منابع آبی رو به افول گذاشته است. در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا تنها دو کشور ترکیه و لبنان در وضعیت نسبتا مناسبی از نظر سرانه منابع آبی قرار دارند و بقیه کشورها در وضعیت بحران یا کمبود شدید آب به سر می برند(لطفی زاده ، 96) . رشد بالای جمعیت، توسعه شهرنشینی و محدودیت دسترسی به منابع آبی، کشورهای منطقه را با چالش اساسی روبرو ساخته است. در واقع کشورهای خاورمیانه که در کمربند خشکی و نیمه خشکی قرار دارند برای تامین آب مورد نیاز خود باتوجه به کمبود منابع داخلی ناچارند یا به واردات آب روی بیاورند یا بر سرمنابع آبی مشترک با همسایگان خود وارد تنش و یا تعامل غیر قابل اجتناب شوند.

سوالهای تحقیق:

1. پیامدهای هیدرو پلتیک منفی پروژه آناتولی جنوب شرقی بر عراق و سوریه و ایران چیست؟

2. بنیان های هیدروهژمون بودن ترکیه در پروژه گاپ کدامند؟

فرضیه تحقیق: 

1- از آنجائی که 34% آب سوریه و 66 % آب عراق از حوزه های آبی فرامرزی تامین می شود. احداث سد های متعدد بر روی رودهای دجله و فرات این کشورها را در بخشهای مختلف کشاورزی ، صنعتی و شرب خانگی به بحران جدی مواجه کرده و باعث خشک شدن آبگیرها  و دریاچه های فصلی در مرز مشترک ایران وعراق گردیده که حاصل بحران های زیست محیطی شامل و ایجاد اخلال در اکوسیتم طبیعی منطقه شده و معضل ریزگرد را برای ایران بدنبال داشته است .

2- مولفه های چون موضع بالاستی حوضه های آبی دجله و فرات ، قدرت اقتصادی بالا، عضویت در پیمان ناتو ، روابط بسیار خوب و قوی در عرصه بین الملل، عدم تنش داخلی و حاکمیت منسجم باعث گردیده تا ترکیه بتواند بعنوان یک هیدروژمون منطقه ای مطرح شود.

پیشینه و ادبیات تحقیق: 
 

روش تحقیق: 

1. تحقیق حاضر به شیوه توصیفی _ تحلیلی، ضمن اشاره به مباحث هیدروپلتیک و هیدروهژمون در پی پاسخ به این سوالات است که پیامدهای هیدرو پلتیک منفی پروژه آناتولی جنوب شرقی بر عراق و سوریه و ایران چیست؟ و بنیان های هیدروهژمون بودن ترکیه در پروژه گاپ کدامند . بمنظور جمع آوری اطلاعات در این نوشتار سعی گردیده از روش ترکیبی شامل کتابخانه ای و درگاه های اینترنتی استفاده شود . فرآیند پژوهش نیز از نوع تحلیل محتوا با بهره گیری از مقالات دانشگاهی است. 

چارچوب مفهومی:

هیدروپلتیک: به مطالعه اثر تصمیم گیرهای مربوط به استفاده از آب در شکل گیری های سیاسی در روابط میان کشورها با یکدیگر و روابط میان دولت ها و مردم حتی در یک کشور می پردازد. کمبود آب یا اجازه عبور آب از مرزهای بین المللی به گونه ای روزافزون در روابط سیاسی دولت ها و ملت های خود روابط کشورها با یکدیگر اثر می گذارد (مجتهد زاده ،131، 1387). عنوان نظری هیدورپلتیک یا سیاست آب ظاهرا نخستین بار در عنوان کتابی به نام «آب سیاست در دره رود نیل  » نوشته جان واتربوری  به کار رفته است. کتابی که در سال 1979 از سوی انتشارت دانشگاه سیراکیوز منتشر شده است. البته این اصطلاح  رایج در واژه شناسی علوم سیاسی و ادبیات موضوعی بسیار پرباری پیدا کرده است. (مرادی طاری،1395،74).

هیدرو هژمون: اشاره است به تسلط یا تفوّق کشوری مسلط بر منابع آبی در بالادست بر دیگر کشورهای پایین دست که لزوما باید دارای مولفه های قدرت در اقتصاد و دیپلماسی و قدرت نظااست. در دنیای عینی مفهوم قدرت بمراتب پویاتر از یک واژه ساده است که آن را درک می کنیم. بنابراین در تحلیل مفهوم قدرت زمانی تمایز می شود که بعنوان پارادایم در سطوح تصمیم گیری قرار بگیرد و معمولا در قالب هیدروپاور متجلی می شود. آفریقای جنوبی به وضوح یک هژمون منطقه ای در درون حوضه رودخانه نارنجی است (تورتون و فونکه، 2008). 

گاپ: پروژه آناتولی جنوب شرقی که شامل احداث 22 سد درجنوب شرقی ترکیه است. بنابر هدف اعلام شده این پروژه بمنظورکاهش محرومیت منطقه‌ای بوسیله افزایش درآمدها و استاندارد زندگی و همچنین افزایش ثبات اجتماعی و رشد اقتصادی و ایجاد شغل بویژه در مناطق روستایی برای ارتقای زندگی ۹ میلیون نفر (۲۰۰۵) ساکن این منطقه آغاز شده‌ است. کل هزینه این پروژه درحدود ۳۲ میلیارد دلار مصوب سال 2017 است. این پروژه 9 استان آدیامان، باتمان، دیاربکر، غازی عینتاپ، کیلیس، سیرت،شانلی اورفه، ماردین و شرناق را شامل می شود (عراقچی، 1396). 

حقابه: سهم مشروع و مقرر دهی یا مزرعه ای یا باغی یاخانه ای یا کسی از آب رود یا چشمه یا قنات در ساعات و به اندازه معلوم اطلاق می شود (لغتنامه دهخدا). قواعد حقوقی در سرزمین هایی با مقدار فراوان آب و تعداد مصرف کننده کم بطور عمومی پیچیده و مناقشه بر انگیز نیستند. اما در سرزمین های دیگر، علی الخصوص مناطق خشک که آبیاری انجام می شود، این سیستم ها اغلب محل مناقشه حقوقی و فیزیکی هستند. 

رودخانه بین المللی: رودخانه های بین المللی رودخانه ای است که از میان و یا از جوار سرزمین دو یا چند کشور جاری هستند و در این خصوص هر کشور حاکمیتش را بر روی قسمتی از رودخانه که از میان سرزمین او جاری است اعمال میکند . بر اساس این تعریف و تقسیم بندی از رودخانه های بین المللی ، رودخانه های که حد فاصل بین دو یا چند کشور باشند و تحت حاکمیت انحصاری یک دولت قرار ندارند، اگر چه قابلیت کشتیرانی را هم نداشته باشند رودخانه بین المللی تلقی میگردند. شارل نیز رودخانه بین المللی را اینگونه تعریف می کند : در علم و عمل هر آب جاری عظیم را که قابل کشتیرانی باشد و از سرزمین چند کشور عبور کند و یا سرزمین آنها را از اهم جدا سازد رود بین المللی می نامند. (شارل، 1374،15)

رودخانه های بین المللی به دو دسته تقسیم می شوند.

1) رودخانه مرزی که مرز بین دو کشور را تشکیل می دهند.مانند اروندرود(رود مرزی ایران وعراق) ورودخانه (دانوب) که مرز مشترک بین کشورهای چک ، اسلواکی. مجارستان. بلغارستان. رومانی. یوگسلاوی و رومانی را تشکیل می دهد. همچنین می توان از ارس رودخانه مرزی ایران با ارمنستان وآذربایجان نام برد.

2) رودخانه هایی که از خاک دو یا چند کشور عبور می کنند به عنوان مثال از نیل نام برد که ازکشورهای سودان، مصر ، اتیوپی، اوگاندا، کنیا، تانزانیا،زئیر، بروندی و روآندا می گذرد.
چارچوب نظری: 

الف) اصول و قواعد حقوقی بین المللی حاکم مربوط به آبهای فرامرزی

موسسه حقوق بین الملل(IIL) و انجمن حقوق بین الملل (ILA) دو سازمان علمی غیر دولتی هستند که در سال 1873 تاسیس شده و در زمینه های مختلف حقوق بین الملل فعالیت می کنند. قطع نامه ها و قواعد صادر شده توسط این دو نهاد که نظریه جمعی محسوب می شود، یکی از منابع فرعی حقوق بین الملل را تشکیل داده و در احراز قواعد حقوقی به کار گرفته می شوند. این قواعد به خودی خود الزام آور نیستند اما کنوانسیون ها و معاهداتی که از آنها استخراج شده، با امضا و تصویب کشورها لازم الاجرا شده است. قواعد و مقررات بین المللی درباره آب های فرامرزی عبارتنداز: 1) قواعد هلسینکی2)کنوانسیون اروپا3)کنوانسیون آبراهه سازمان ملل متحد1997 و 4) قواعد منابع آب برلین 2004. در تمامی آنها دواصل مهم «مشارکت منصفانه ومعقول» و «التزام به عدم ایراد اسیب قابل توجه» لحاظ شده و نهایتا با بررسی تطبیقی این نتیجه حاصل می شود که کنوانسیون 1997 سازمان ملل متحد نسبت به سایر اسناد مذکور، گزینه مناسب تر و منصفانه تری برای اجرا در مناطق خشک و نیمه خشک از جمله سوریه، عراق و ایران است. (آوریده، 1395)

1- اصل حاکمیت سرزمینی مطلق.

به موجب این اصل آن قسمت از رود بین المللی که در سرزمین دو کشور جریان دارد به عنوان آبهای داخلی تلقی می شود و دولت مذکور می تواند جریان آب را منحرف سازد و یا به هرصورت که ضروری بداند دخالت نماید. هاتین در این مورد می گوید : « هریک از کشورهای ساحلی رودخانه می توانند جهت بهره برداری از آب رودخانه به تنهایی جریان رودخانه را منحرف کنند.» این نظریه مورد علاقه کشورهایی است که در بالادست رودخانه بین المللی قرار گرفته اند و تمایل دارند با آزادی هرچه تمامتر بیشترین بهره برداری را از آب رودخانه داشته باشند. 

اصل حاکمیت مطلق که به دکترین هارمون دادستان کل ایالات متحده آمریکا معروف است، حکمی است که درسال 1985 در مورد اختلاف با مکزیک در رودخانه ریوگراند صادر شد(آوردیده، 1395). و موجب ایجاد هرج و مرج در روابط بین دولتها گردید. علاوه بر آن ، اصل مذکور برخلاف عدالت و انصاف بوده و به همین جهت مورد انتقاد حقوقدانان قرار گرفته است . به عنوان مثال فوشیل به تفصیل این مساله را مورد بررسی قرار داده و تاکید کرده است که کشور ساحلی رودخانه نمی تواند به اقدامی مبادرت کند که منجر به تغییر مسیر رود شود و یا در جریان آراد آب رودخانه مانعی به وجود آورد وی در این مورد می گوید: «هیچ کشوری ساحلی نمی تواند محل ورود ورد را به سرزمین کشور ساحلی دیگر ، بدون رضایت آن کشور تغییر دهد. چنین امری به منزله تغییر سرزمین آن کشور است.»

لوتر پاخت نیز همین نظر را دارد و هرچند حقوق حاکمیت هر کشور را در حوزه رودخانه در داخل سرزمین خود تایید می کند ولی هرگونه اقدامی را که موجب وارد شدن خسارت به کشورهای ساحلی دیگر رودخانه شود، غیر قانونی می شمارد. امروزه اصول و مقررات حقوق بین الملل وجود چنین حقی را که در کشوری بتواند وضع طبیعی سرزمینی خود را به زیان کشور دیگر تغییر دهد نفی می کنند. (ذکی ،1393،48)

2- اصل تمامیت ارضی مطلق 

به موجب این اصل دول ساحلی رودخانه موظفند اجازه دهند جریان طبیعی آب رودخانه ها ادامه یابد و به هیج وجه حق ندارند موجبات انحراف آب رودخانه ها را فراهم نمایند. ماکس هوبر و اوپنهایم از طرفداران این اصل هستند. اوپنهایم در این بار می نویسد: 

«تغییر دادن جریان آبهای مشترک تحت اختیار یک از دول مجاور آب نیست. زیرا این قاعده بین المللی است که هیچ دولتی نمی تواند وضع طبیعی کشور خود را به نحوی تغییر دهد که موجب زیان کشور مجاور شود. مثلا جریان آب رودخانه ای را که در کشور همسایه جریان دارد متوقف و یا منحرف کند.»

ماکس هوبر نیز با اوپنهایم هم عقیده است و به دولتهایی که به اتکای حاکمیت مطلق بر سرزمین خود به منافع سایر دولتها زیان وارد می کنند تاخته است . به نظر وی هرگونه تغییر مسیر رودها که به حقوق مکتسبه دول دیگر زیان وارد نماید غیر قانونی است. 

3- اصل استفاده مشترک از آبها 

به موجب این اصل کشورهایی که در ساحل یک رودخانه بیم المللی واقع شده اند نسبت به آن رودخانه دارای حق مالکیت مشترک هستند . به عبارت دیگر تمام کشورهای مذکور می توانند از آب رودخانه بطور تساوی استفاده کنند. بر اساس اصل مذکور یک رودخانه بین المللی – بدون توجه به مرزهای ما بین کشورها – یک واحد اقتصادی محسوب شده و آب آن متعلق به تمام کشورهای ساحلی است. 

مریگ ناک در این مورد می گوید که وقتی رودی بین المللی از سرزمین چند کشور می گذرد. تابع حقوق مالکیت و حاکمیت کشورهای مذکور است و هر کشوری در اعماق حقوق خود باید حقوق سایر کشورها را نیز در نظر داشته باشد. 

اصل محدودیت استفاده آزاد از آبها 

به موجب این اصل، حاکمیت هریک از کشورهای ساحلی رودخانه باتوجه به وظایفی که آنها طبق حقوق بین المللی برعهده دارند محدود است . به عبارت دیگر حاکمیت هریک از کشورهای ساحلی رودخانه محدود به وارد نکردن خسارت به کشور ساحلی دیگر است. 

اسمیت حقوق دان انگلیسی که تحقیقات گسترده ای در این مورد انجام داده معتقد است که حاکمیت و صلاحیت ملل محدود به وارد نیاوردن خسارت است . وی اظهار می دارد که هیچ یک از دول ساحلی درودخانه حق ندارند از اب رودخانه بدون مشورت با دول مجاور به طریقی استفاده کنند که موجب وارد آمدن خسارت به منافع قانونی دول مذکور شود. 

کاراتدوری یکی دیگر از حقوق دانان معتقد است که دولتها هیچگونه دخالتی در پیدایش رودها نداشته اند و بنابراین نمی توانند بر آن حاکمیت مطلق داشته باشند و با تغییر مسیر آن موجبات وارد آوردن خسارت و ضرر و زیان به دولت دیگر را فراهم آورند. 

امروزه اصل محدودیت استفاده آزاد از ابها به عنوان یک اصل کل حقوقی و یک واقعیت جهانی کنونی پذیرفته شده است. بررسی قراردادها بین الملل، عقاید علمای حقوق بین الملل، احکام دادگاههای بین المللی و تصمیمات متخذه توسط سازمانهای بین المللی بیانگر آن است که دولتها دیگر به هیچ وجه اصل حاکمیت ارضی مطلق را قبول ندارند و در مورد رودخانه های بین المللی بر اساس اصل محدودیت استفاده آزاد از آبها رفتار می کنند. (عنابی،1391،3)

قلمرو تحقیق:

پروژه آناتولی جنوب شرقی – گاپ ، طرح توسعه انسانی و منطقه ای است. این طرح در حوزه رودخانه های فرات و دجله و استانهای آدییمامان ، باتمان ، دیاربکر ، غازی آنتپ، کیلیس، ماردین ، سییرت ، شانلی اورفا، شیرناک ، است. جمعیت این استانها شامل 10.7 درصد کل جمعیت ترکیه است. اقوام و عشایر ترک و کرد و عرب ساکن این مناطق هستند (قائم مقامی، 1395). رودخانه فرات طولانی ترین رودخانه در جنوب غرب آسیاست که از ترکیه سرچشمه می گیرد، طول این رودخانه 2700 کیلومتر بوده و پس از عبور از سوریه وارد عراق شده و به خلیج فارس می ریزد. اگرچه کمتر از 30 درصد مساحت حوضه این رودخانه در ترکیه قرار دارد ولی 94 درصد از سرچشمه آن در ترکیه است. مهمترین شعبات فرات در ترکیه مراد و کاراسو قرار دارند. در سوریه نیز دو شعبه به نامهای خابور و بالیق به این رودخانه می پیوندند. که منشاء آنها نیز ترکیه است. جریان سالانه فرات حدود 6/35 میلیارد متر مکعب است. رود دجله نیز از دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه گرفته و مستقیما وارد عراق می شود . مهمترین شعبات رودخانه دجله عبارتند از زاب بزرگ، زاب کوچک و دیاله و الازایم که به ترتیب از ترکیه، ایران و عراق سرچشمه می گیرند. عمده ترین شهرهایی که  در کنار دجله قرار دارند، دیاربکر در ترکیه و موصول و بغداد که در عراق می باشند.(مختاری هشی، 1388) این رود با ۱۸۵۰ کیلومتر طول، سی و هشتمین رود جهان می‌باشد. هنگام تلاقی دو شعبه قره سو و مرادچای ، فرات به دجله نزدیک می‌شود، ولی مجدداً دجله متوجه جنوب شرقی شده و فرات به سمت مغرب مایل می‌شود . طول رودخانه فرات تقریباً ۲۹۰۰ کیلومتر است. جریان فرات در جلگه بین‌النهرین، بسیار ملایم است و دارای بستری عریض می‌باشد. یگانه عامل حاصلخیزی خاک عراق و جلب جمعیت در جلگه خشک و گرم بین‌النهرین، دو رود فرات و دجله می‌باشد. مساحت این دو رود  حدود ۳۵/۶۰۰ کیلومتر مربع است و اصلی‌ترین سیستم رودخانه‌ای غرب آسیا است .و پس از ورود به کشور عراق از میان شهرهای بزرگی چون بغداد و موصل عبور کرده در 25 کیلومتری  بصره  در القرنه تشکیل شط العرب را داده و سرانجام با پیوستن کارون اروندرود را تشکیل می‌دهند و در پایان به خلیج فارس سرازیر می‌شون. دجله و فرات را باید شریان های حیاتی خاورمیانه دانست که حیات کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و جنوب غربی ایران را به خود وابسته کرده است. بیش از 90 درصد آب فرات و بیش از 56 درصد آب دجله از خاک ترکیه تامین می شود. جنوب شرق ترکیه به عنوان یک از غنی ترین و حاصلخیزترین مناطق جغرافیایی این کشور ، علی رغم توانمندی های بالای محیطی تا اواسط دهه 70 میلادی از رشد و توسعه قابل توجهی برخوردار نبود . ولی بالا بودن توانمندی های این منطقه در بخش آب و خاک و نیز اشتغال درصد بالای جمعیت آن به کشاورزی سبب شد تا سیاستمداران ترک از همان دوران و قالب پروژه ای تحت عنوان گاپ به فکر توسعه این منطقه و بهره وری حداکثری از توانمندی های آن بیافتند. (دیپلماسی ایرانی) 

نقشه شماره 1- حوضه رودخانه دجله و فرات 

source//:https://.wikipedia.org

بحث و یافته ها 

دولت ترکیه از دهه 1980 پروژه آناتولی جنوب شرقی (گاپ) را در راستای ذخیره ، هدایت و مدیریت منابع آبی دجله و فرات آغاز کرده است. توسعه و بهره برداری از توان و ظرفیت های منطقه ، توسعه انسانی و افزایش سطح رفاه عمومی و درآمد و کیفیت زندگی مردم منطقه با اجرای طرح های توسعه کشاورزی و تنوع محصولات کشاورزی و گیاهی و جنگل کاری و درختکاری، دامپروری و صنعتی و خدماتی همگرایانه و کاهش سطح اختلاف استانداردهای زندگی مردم منطقه با سایر مناطق ، افزایش بهره وری بخش کشاورزی و روستائی، توسعه اقتصادی و تحول ساختار اجتماعی و تامین حفظ ثبات اجتماعی است. این طرح شامل ساخت 22 سد و 19 نیروگاه برق آبی است که در نتیجه حدود 2 میلیون هکتار زمین زراعی زیر کشت رفته و سالیانه 27000 مگاوات برق تولید می شود که تقریبا22% پتانسیل برق آبی ترکیه است. در سال 1989 این پروژه بزرگ توسعه یافته و تغییراتی کرد که شامل طرح های توسعه زیر بنایی و ایجاد امکانات جاده سازی و شبکه راه آهن، فرودگاه ، جاذبه گردشگری ، کارخانه ها ، سیستم بهداشتی و درمانی نظیر بیمارستانها ، دانشگاه و مدرسه ، توسعه سیستم اطلاعات و خبر رسانی پیشرفته گردید. هدف از آن پیشگیری از مهاجرت مردم و ایجاد شرایط برای بازگشت بیش از سه میلیون مردم کوچ کرده به مناطق میانی و غرب کشور به روستاها و شهر های خود است. هدف از اجرای گاپ همچنین توسعه همگرایانه شهر و روستا ، برقراری عدالت در روند توسعه ، افزایش مشارکت مردمی، حفظ محیط زیست ، افزایش استخدام و کارایی نیروی کار و انسانی ، آموزش و پرورش استعدادهای جوان و زنان و دختران و تغییر ساختار عشیره ای و قبیله ای و برقراری تعادل بین زاد و ولد با روند توسعه منطقه ای و تحول دربافت خانوادگی و طرح توسعه مکانی ، توسعه امور زیربنائی ، توسعه سرمایه گذاری بخش عمومی و خصوصی در بخش خدمات و توریسم و فرهنگ و کشاورزی و صنعت برای افزایش کیفی و کمی محصولات تولیدی و صادرات آنها و ارز آوری، افزایش قدرت رقابت سازنده منطقه ای تقویت همگرایی اقتصادی و اجتماعی منطقه ای است. بنا به گزارش موسسه تنظیم بازار انرژی ترکیه نیاز به نیروی برق بسرعت در حال افزایش است. چنانکه در سال 2015 میلادی میزان تولید برق 264 Twh تراوات ساعت رسید . پیش بینی می شود این رقم درسال 2023 به 414 تراوات ساعت برسد. بنا به گزارش وزارت نیرو و منابع طبیعی ترکیه 25.8 درصد برق از نیروگاه های برق آبی و 28.4 درصد از سوخت ذغال سنگ و 37.8 درصد از سوخت گاز طبیعی تامین می شود.(قائم مقامی ، 1395) باتوجه به متعدد بودن سدهای احداثی بر روی دجله و فرات بطور مبسوط به دو  سد آتاتورک و ایلیسو را باتوجه به حجم بسیار بالای آبگیری آنها می پردازیم. 

جدول شماره 1

source//:www.gap.gov.tr

سد آتاتورک 

سد آتاتورک بر روی رودخانه فرات ظرفیت حدود 50 میلیارد متر مکعب در جنوب شرقی ترکیه بمنظور کشاورزی و تولید برق ساخته شده است. این سد یکی از بزرگترین سدها در کشور ترکیه و ششمین صد سنگی در جهان است . ساخت این سد از سال 1983 تا 1990 با هزینه 1.25 میلیارد دلار انجام شده است. دو واحد اول نیروگاه در سال 1992 راه اندازی شد و کل عملیات آن در دسامبر 1993 آغاز شد. شرکت دولتی هیدورلیک (DSI) اپراتور این پروژه است. سد آتاتورک بخشی از پروژه توسعه پایدار جنوب شرقی آناتولی است و در بین 22 سد بزرگترین سد محسوب می شود.. این پروژه آب لازم را برای آبیاری مناطق خشک جنوب شرقی ترکیه فراهم می کند . کل مساحت طرح آبیارری حدود 75000 کیلومتر مربع است  که شامل 46.2 درصد از زمین های زراعی نیمه خشک 5.20 درصد زمین های جنگلی و 33.3 درصد مراتع خشک است. انتظار می رود که کانال های آبیاری در سال 2020 تکمیل شود اجرای این طرح باعث افزایش 50 درصدی درآمدی گردیده، محصولات ناخالص ملی را چهار برابر افزایش داده و موجب اشتغال 2 میلیون نفر می شود. پیش بینی می شود این پروژه پس از تکمیل نهایی آب حدود 1.8 میلیون هکتار از زمین های قابل کشت را تامین 7476 مگاوات برق تولید نماید. این سد با یک هسته مرکزی دارای 1820 متر طول و 184 متر ارتفاع است و حجم آب پشت سد 84.5 میلیون متر مکعب است. سد آتاتورک دارای حوضه آبریز 92.240 کیلومتر مربع و جریان سالانه 26.585 میلیون متر مکعب است . اولین آبیاری این سد در ماه نوامبر سال 1994 به طور طبیعی و از طریق دشت هارون و مناطق کشاورزی مجاور آغاز شد.( Water- technology. 2019)

تصویر شماره 1 سد آتاتورک 

source//:www.water-tecnology.net

سد ایلسو

سد ایلسو با ظرفیتی سه برابر سد کرخه بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی گاپ بوده و در حال حاضر بزرگترین پروژه برق آبی در ترکیه است این سد بر روی رود دجله واقع شده است. در پشت این سد 10.4 میلیارد مترمکعب در مساحت 313 کیلومتر مربع آب ذخیر خواهد شد. نیروگاه ایلسو با ظرفیت 1200 مگاوات ساعت برق خواهد بود انتظار می رود که تا 3800 گیگا وات ساعت برق تولید کند . این سد بمنظور آبیاری اراضی کشاورزی و تولید برق آبی احداث گردیده . انتظار می رود در هنگام زمستان آبهای تشکیل شده ناشی از سیل در پشت این سد ذخیره و در تابستان از آن استفاده شود. با بهره برداری از سد ایلیسو، 56 درصد از آب دجله پشت این سد مهار شده و از ورود آب زیاد و احتمالا سیلابه به کشورهای عراق و ایران جلوگیری خواهد شد.

اثرات زیست محیطی 

با آبگیری این سد به دلیل حجم بالای مخزن آن، پیش بینی می شود تغییر آب و هوایی در سطح گسترده اتفاق بیافتد. از سوئی اکوسیستم منطقه جنوب شرقی ترکیه که با آب بیشتری مواجه خواهد بود و همچینین اکوسیستم کشور عراق که با کاهش آب های ورودی روبه رود خواهد شد . شاهد تغییرات گسترده ای خواهند بود . گفته می شود در این حوضه 123 گونه از پرندگان وجود دارند که احتمال کوچ آن ها می رود. از طرفی این سد باعث از بین رفتن ساحل طبیعی رودخانه دجله که محل زندگی حشرات و دوزیستان هست. خواهد شد. همچینین احتمال تخریب بستیر رودخانه و کاهش کیفیت آب و بالارفتن هزینه تصفیه برای کشورهای منطقه خواهد شد.( SCFR ، 1396)

• اثرات منفی سد ایلسو

• با آبگیری سد ایلی‌سو، ممکن است رودخانه دجله در عراق و تالاب هورالعظیم در ایران با کمبود آب یا خشکی مواجه شوند.

• تخریب اراضی کشاورزی در پایی دست سد در کشور عراق به دلیل عدم تخصیص حقآبه مورد نیاز.

• تولید ریزگردهای بیشتر در سطح کشور عراق و انتقال آن به استانهای مرزی ایران و حاد شدن مشکل ریزگردهای بیشتر در سطح کشور عراق و انتقال آن به استان های مرزی ایران و حاد شدن مشکل ریزگردها در شهر هایی مثل اهواز. 

• با بهره برداری از سد برخی سایت های باستانی در محدوده شهر تاریخی حسن کیف (حصن کیفا) زیر آب خواهد رفت. 

• با کاهش آب دجله ، زیست بوم های ارزشمند کنار رودخانه ای که زیستگاه شمار زیادی از گونه های در معرض خط راست، از بین خواهد رفت. 

تصویر شماره 2 سد ایلسو
 
Arabianbusiness.com source//: www.

اثرات سیاسی و اجتماعی پروژه گاپ

مهمترین اثر سیاسی و اجتماعی پروژه ، تقویت موضع دولت ترکیه نسبت به مساله کردها است . اجرای این پروژه و تخریب مناطق قدیمی و بعضا باستانی جهت ساخت سدها و نیروگاه ها موجب کوچ اجباری بخش هایی از روستانشینان کرد از موطن بومی شان به مناطق مرکزی ترکیه شده است. گفته می شود تکمیل این طرح موجب کوچ اجباری حدود 2 میلیون کرد خواهد شد. از سوی دیگر توسعه یافتگی مناطق جنوب شرقی و مهاجرت دیگر اقوام به آنجا، موازنه جمعیتی را به ضرر کردها تغییر خواهد داد. هم چنین جمعیت باقی مانده اکراد نیز با توجه به میزان اشتغال ایجاد شده، به نوعی در رویکرد سیاست توسعه ای دولت هضم شده و از جذب آنها به واسطه فقر و معضلات معیشتی به معارضین به ویژه پ.پ.ک اجتناب می شود. نوعی رویکرد اجتماعی سازی که قومیت ناراضی و مخالف کرد را به شهروندان مطلوب ترکیه تبدیل می کند (اندیشکده راهبردی تبیین ،1396). از منظر ملی نیز تکمیل این پروژه توسعه اقتصادی و اجتماعی 9 استان در جنوب شرقی ترکیه را تقویت خواهد کرد و موقعیت حزب عدالت و توسعه را نسبت به گروه های رقیب برتری می بخشد. افزایش درآمد سرانه اهالی استان های جنوب شرقی ، توسعه بازار کشاورزی منطقه جهت صادرات به دیگر استان ها و خارج از کشور، تاسیس نهادهای خدماتی بهداشتی و درمانی متناسب با جمعیت فعال در بخش کشاورزی و توسعه خطوط حمل و نقل از مهم ترین تاثیرات بهره برداری از این پروژه است. تاثیر مهم دیگر در حوزه اقتصاد سیاسی آن است که در کنار افزایش زمین های کشاورزی و ایجاد اشتغال در شهرها و روستاهای محروم که رضایت مندی عمومی را بهبود می بخشد. از سوی دیگر با تولید انرژی برق از منابع آبی ، نیاز ترکیه به خرید نفت را به میزان قابل توجهی کاهش خواهد داد. به گونه ای که برآوردها نشان می دهد 40% انرژی مورد تامین با سوخت های فسیلی جایگزین خواهد شد. بنظر می رسد ترکیه در پروژه گاپ به دنبال گفتمان سازی جدید درخصوص بهره برداری از آب های مشترک در جهان است و برای این منظور نیاز به شرکایی در سطح جهانی دارد تا بتواند با این گفتمان در سطح بین المللی که مصادیق آن در کنواسیون 1997 بیان شده مقابله کند و بدنبال الگوسازی و تقویت دیپلماسی عمومی و قدرت نرم خود از جمله برگزاری مداوم همایش های بین المللی در موضوع آب را بهره برداری نماید. (دیپلماسی ایرانی ، 1396) در نتیجه ، ترکیه میزان واردات نفت خود را به میزان قابل توجهی کاهش خواهد داد. کاهش وابستگی ترکیه به خرید نفت از فروشندگان عمده اش یعنی ایران، عراق و عربستان، سیاست خارجی آن را موضع قوی تری قرار می دهد. این نکته به ویژه باتوجه به سیاست دیپلماتیک حزب عدالت و توسعه مبنی بر جلوه رویکرد سومی در میانه دو راهبرد جمهوری اسلامی ایران  و عربستان سعودی، اهمیت می یابد.. نتیجه دیگر پروژه گاپ در کنار کاهش وابستگی دولت تریکه به انرژی فسیلی ، افزایش وابستگی ارائه کنندگان این انرژی و به طور خاص عراق و سوریه به منابع آب شیرین خواهد بود. تعبیری که طراحان و مجریان گپ در این باره بیان کرده این است: کاری می کنیم که ارزش هر بشکه آب با یک بشکه نفت برابر کند. 

عراق 

عراق کشوری نیمه خشک است. میزان بارش باران در همه مناطق عراق یکسان نیست . میزان بارش در عراق متوسط سالیانه 211 میلی متر است. میزان آب تولیدی در عراق سالانه 75.61 میلیارد متر مکعب است. میزان مصرف آن 66 میلیارد متر مکعب است. کیفیت آبهای عراق پایین است. زیرا با عبور از سرزمین های آلوده و شور می شود (قائم مقامی ، 1395).مهمترین منبع آب عراق ، رودهای دجله و فرات هستند که اولی مستقیما از ترکیه به کشور سرازیر می شود و دومی نیز پس از عبور از سوریه به خاک عراق می ریزد. تنها توافق رسمی بین ترکیه و عراق در مورد آبهای دجله و فرات در سال 1946 و در زمان ملک فیصل دوم پادشاه عراق امضاء شد ولی در این توافقنامه ساخت صد و بند بر روی رودخانه های مرود اشاره قرار نگرفت است(مختاری هشی ، 1388).  در مجموع حدود85% آب شیرین عراق از دجله و فرات تامین می شوند . به همین دلیل وضعیت داخلی عراقی بصورت جدی متاثر از روند اجرای پروژه گاپ داشته است. فرآیند تکمیل سدها و نیروگاه ها پس از اشغال عراق توسط آمریکا، تسریع گردید و با شدت بیشتری دنبال شد . مساله ای که با بروز جنگ داخلی ناشی از تسلط داعش بر مناطق شمال غربی سبب کم توجهی بیشتر دولت عراق به این مساله و سوء استفاده روز افزون دولت ترکیه شده است. با اجرای بهره برداری از سد ایلیسو از پروژه گاپ ، 47% آب ورودی عراق کاهش یافته و حدود700 هزار هکتار از زمین های زراعی این سرزمین در حوضه آب ریز دجله ، خشک یا بسیار کم با خواهند شد . هم چنین باتوجه با کاهش حجم آب رودخانه از 5000 متر مکعب در زمستان و بهار به 200 متر مکعب در تابستان علاوه بر ضربه شدید به کشاورزی این کشور، بخش عظیمی از نیازمندی آب شرب جامعه عراق نیز دچار بحران خواهد شد و بسیاری از کشاورزان شغل خود را از دست می دهند و از منظر بهداشتی نیز کاهش حجم آب رودخانه ، آلودگی های آبی زا افزایش داده و موجب تکثیر بیش از پیش بیماری های واگیر دار مانند حصبه می شود. نکته ای که با درنظر گرفتن احتمال جاری شدن فاضلاب کشاورزی و یا موارد دیگر ناشی از توسعه صنعتی جنوب شرقی ترکیه به آب جاری در عراق ، می بایست بیش از پیش نسبت به آن هشیار بود. این پروژه به جز تاثیر منفی بر امنیت غذایی عراق، از منظر سیاسی نیز تنشهای داخلی میان بغداد و اربیل را تشدید می کند، زیرا اقلیم کردستان به واسطه مجاورت جغرافیایی با مرزهای ترکیه ممکن است فارغ از اراده دولت مرکزی اقداماتی برای مهار آب باقی مانده و جاری شده در در خاک عراق انجام دهد که باتوجه به فقدان انسجام ساخت سیاسی در در بغداد محتمل می نماید. عراق کشوری که 36 درصد از اقتصاد محلی اش به کشاورزی متکی است، حداقل 20 درصد از ظرفیت بخش نیروگاه های خود را از دست خواهد داد. عراق ادعا می کند مسائل و مشکلات زیر درصورت اجرای کامل پروژه متوجه این کشور خواهد شد. 

• کمبود آب: با اجرای کامل پروژه گاپ، رودخانه فرات 70 درصد از آب خود را از دست خواهد داد . با کاهش آب های ورودی به عراق، این کشور به زیر خطر فقر آب خواهد رفت.

• عدم امنیت غذایی: با کاهش آب های ورودی به عراق ، بخش کشاورزی این کشور آسیب جدی خواهد دید و واردات انواع مختلف مواد غذایی افزایش خواهد یافت و کشور عراق بیش از پیش به کشورهای خارجی وابسته خواهد شد. 

• نگرانی های بهداشتی : با کاهش ورود آب های شیرین و عدم تغذیه سفر های زیر زمینی ، شوری و آلودگی لایه های آبدار زیرزمینی افزایش خواهد یافت. آب های شور خلیج فارس به دلیل کاهش حجم اروند رود (شط العرب) به سمت بصره نفوذ خواهند یافت ؛ تا جایی که از دهه 1990 تاکنون جمعیت ماهی های این منطقه به نصف کاهش یافته است. 

• هزینه های محیط زیستی : با اجرای پروژه گاپ ، بحران های زیست محیطی نظیر ایجاد کانون های گردو غبار در محدوده تالاب های مرکزی بین النهرین رخ خواهد داد. در نتیجه برای احیای این زمین ها و نجات زندگی مردم ، نیاز است که دولت میلیارد ها دلار هزینه کند که این هزینه ها بار اضافی به اقتصاد ملی عراق وارد خواهد کرد.(شورای راهبردی روابط خارجی ،1396)

سوریه 

از زمان اجرای پروژه گاپ حجم آب ورود فرات به سوریه از 850 سانتی متر بر ثانیه به 500 سانتی متر بر ثانیه کاهش یافته است. مجادلات ترکیه و سوریه جهت مدیریت آب ورودی فرات سابقه دیرینی دارد. سوریه علاوه بر فرات دارای منابع آب سطحی به میزان 9.94 میلیارد متر مکعب است. بخشی از این آبها ناشی از آبهای رود فرات و رود عاصی و بارش باران است . سفره های آبهای زیر زمینی سوریه نیز بخشی از منابع آب این کشور محسوب می شود. سفره های آب زیر زمینی سوریه بخشی از سفرهای آب اردن و عربستان است. (قائم مقامی ، 1395). ترکیه همواره در تلاش بوده تا مذاکره با سوریه در مساله آب را به معامله بر سر رود عاصی در استان هاتای مرتبط سازد تا تملک ترکیه بر این استان از سوی سوریه به رسمیت شناخته شود. اولین توافق در مورد آب بین ترکیه و سوریه به سال 1921 در مورد تامین آب شهر حلب بوده است( مختاری هشی ، 1388). آب گیری سدآتاتورک که درسال 1992 موجب شد جریان آب فرات به مدت یک ماه قطع شود . در حالی که پیش از آن در سال 1987 ترکیه و سوریه توافقی منعقد کردند که طی آن در قبال دست کشیدن دولت سوریه از حمایت پ. پ.ک، ترکیه سالیانه 75/15 میلیارد متر مکعب آب از رود فرات به حوضه آبریز سوریه جریان بدهد. آب گیری بیش حد سد آتاتورک توسط ترکیه در کنار فقدان کفایت لازم از سوی دولت سوریه جهت مدیریت منابع آب زیر زمینی و سطحی ، سبب خشک سالی عظیمی در سال های پس از 2006 شد که تبعات امنیتی جدی بر وضعیت سوریه گذاشت. طی این خشک سالی در شمال شرقی سوریه، حدود85% احشام تلف شده و 75% کشاورزان محصولات شان را از دست دادند و در نتیجه تا سال 2010 نزدیک به یک میلیون نفر از موطن خویش مهاجرت کردند. مساله ای که موجب گرانی30% مواد غذایی شد و دولت سوریه را به هزینه کرد بالا در حوزه واردات گندم مجبور ساخت. برخی بر این باورند که یکی از مسائلی که در نهایت جرقه جنگ داخلی سوریه را روشن ساخت و با مخالفان عربی و غربی دولت این کشور، آن را به ورطه نبردی خون بار کشاند، همین مساله است . تکمیل سدهای طراحی شده بر فرات و افزایش هژمونی آن در حوزه منابع طبیعی ، توان چانه زنی دولت ترکیه در مذاکرات مرتبط با تعیین آینده سیاسی سوریه را تقویت خواهد کرد. مساله ای که میتواند در راستای استقرار نیروهای نزدیک به ترکیه در مناطق شمالی و سوریه و ایجاد کمربندی جهت مقابله با نفوذ گروه های کردی مورد استفاده قرار بگیرد. سوریه معتقد است رودهای دجله و فرات بین المللی هستند و باید قواعد رودهای بین المللی و حق استفاده تاریخی مورد تاکید قرار گیرد و باید آب این رودها با توجه به نیازهای هر یک از کشورها و با استفاده از فرمولهای ریاضی مرسوم، تقسیم شود. فرات و رودخانه های فرعی آن منبع اصلی آب سوریه بوده و همه امیدها این کشور برای افزایش تولید مواد غذایی، الکتریسته و شرب برای جمعیت در حال افزایش کشور ، بر پایه آن بنا شده است. ولی کاهش سطح آب فرات همراه با آلودگی آن توسط آفت کش ها ، موارد شیمیایی و نمک منجر به جیره بندی و کاهش میزان منابع آب و برق دمشق، حلب و چند شهر دیگر شده است و دمشق بیشتر شبها آب ندارد. تخمین زده شده که 35% آب دمشق از طریق سیستم فرسوده لوله کشی شهر به هدر می رود. گفته می شود یکی از دلایل جنگ داخلی سوریه ، بحران آب و بیکاری کشاورزان بوده است. منابع آب این کشور وضعیت وخیمی دارد . ترکیه بر خلاف توافق 1987 با سوریه، مقدار بیشتری از آب فرات را برداشت کرده و بایستی حقآبه قانونی سوریه را رهاسازی کند تا کشاورزی منطقه آسیب نبیند. چون ترکیه توافق قبلی را نقض کرده، سوریه حق اعتراض دارد. (شورای راهبردی روابط خارجی، 1396). 

ایران 

ضربه دیگر این طرح آن که خشکی و کم آبی مفرط در حوضه دجله در بازه زمانی میان مدت به تولید شدید ریز گردها در محدوده شرقی عراق در مرز ایران منجر می شود و نه تنها خوزستان ، بلکه دیگر استانهای مرزی غرب ایران را نیز گرفتار پدیده ریزگردها خواهد کرد. مساله ای که آسیب های زیست محیطی و نارضایتی عمومی را در مناطق محروم ایران تشدید می نماید از سوی دیگر کاهش نفوذ گروه های معارض کرد در خاک ترکیه عمده تمرکز و نیروی آنان را متوجه مرزهای غربی ایران خواهد کرد و منازعات امنیتی و نظامی در استانهای آذربایجان غربی و کردستان افزایش خواهد یافت. هرچند اکنون و در شرایطی که ریزگردها امان مردم جنوب غرب ایران را بریده است، تالاب هورالعظیم ایران به خشکی گراییده و مسئولان برای احیای آن طرح های دیگری مثل آلوده کردن آن را دنبال می کنند و دیگر برای کسی ابعاد گسترده خسارات طرح های بزرگ جنوب شرق ترکیه پوشیده نیست، به نظر می رسد در سال های آینده بیش از پیش باید منتظر بحران بود و با این روندی که پیش می رود، ترکیه چالش های بیشتری را برای سوریه، عراق و ایران ایجاد خواهد کرد؛ چالش هایی که پدیده ریزگردها شاید تنها بخش کوچکی از آن باشد. فرات از ترکیه وارد سوریه می‌شود و سوریه را طی می‌کند و وارد عراق می‌شود و به تالاب هورالعظیم می‌رسد. دجله مستقیما از ترکیه وارد عراق می‌شود و عراق را آبیاری می‌کند و سرانجام به تالاب هورالعظیم می‌رسد. البته از ایران هم کرخه وارد هورالعظیم می‌شد و این سه تا تالاب هورالعظیم را سیراب می‌کردند اما عمده آب ورودی به تالاب مربوط به دجله و فرات است و کرخه دبی خیلی کمتری دارد. (آذری ها،1395)

نقش راهبردی رژیم اسرائیل در اجرای گاپ

بانیان ایجاد رژیم صهیونیستی اسرائیل از ابتدا به محدودیتهای هیدورپلتیک این منطقه بخوبی واقف بوده اند و علاوه بر آرمان تشکیل حکومت یهود از نیل تا فرات در عرصه بین المللی و منطقه ای نیز تلاش زیادی کردند تا این خطوط را از شمال تا رود لیطانی و از شرق تا رود اردن گسترش دهند و از سوی دیگر با تسلط بر مناطق جولان از منابع آب این محدوده نیز بهره مند شوند. مهاجرت یهودیان از سراسر جهان و توسعه صنعتی و کشاورزی این حکومت اشغال گر، نیازمندی آن به منابع آب را به طور شدیدی افزایش و اختلافاتش با اردن و سوریه را گسترش داد. مساله ای که سایه آن بر روند مذاکرات صلح این رژیم و اعراب گسترده است. در این شرایط به ویژه باتوجه به آب و هوای خشک و بیابانی اکثریت جغرافیایی فلسطین اشغالی و وابستگی آن به آبهای ورودی از رود یرموک اردن ، بانیاس سوریه و چشمه دان لبنان ، نزدیکی این رژیم به ترکیه برای اطمینان از تامین نیازمندی آب و همچنین اثر گذاری بر موازنه منابع طبیعی به ضرر عراق و سوریه ، محتمل است. به خصوص وقتی این نکات را در نظر بگیریم که تسلط کامل صهیونیست ها برای انحراف رود لیطانی در جنوب لبنان با مقاومت حزب الله روبرو گردید و طرح انتقال بخشی از آب رود نیل به فلسطین اشغالی نیز به دلیل مخالفت های افکار عمومی مصر با مانع مواجه شد. طرح انتقال آب ترکیه به فلسطین اشغالی که بهای هر متر مکعب در آن برای رژیم صهیونیستی 55 سنت تمام خواهد شد هزینه تامین آب را برای آنها به میزان قابل توجهی کاهش می دهد زیرا هزینه استفاده از دستگاه های گران آب شرین کن برای هر متر مکعب 2 دلار و 60 سنت است (اندیشکده راهبردی تبیین 13) .اجرای پروژه گاپ و تامین بیش از پیش منابع آبی ترکیه ، امکان انتقال آب به مناطق اشغالی فلسطین را بیشتر تسهیل می کند. از سوی دیگر ترکیه نیز برای تسریع پروژه به تکنولوژی شرکت های صهیونیستی نیاز مبرمی دارد. مشارکت رژیم صهیونیستی در این پروژه بزرگ از سفر رئیس جمهورش عزر وایزمن به ترکیه در سال 1998 کلید خورد. همچنین در شرایطی که سازمان ملل و اتحادیه اروپا نسبت به تبعات این طرح در منطقه هشدار داده و بعضی شرکت های اروپائی ( آلمان،انگلیس، اتریش و سوئیس) به دلیل اعتراض های سازمان های حامی محیط زیست در اروپا از آن خارج شده اند . تاکنون رژیم صهیونیستی توانسته مانع خروج بانک جهانی از سرمایه گذاری در طرح شود . این حجم از فعالیت گسترده نمی تواند تنها به دلیل نیازهای آبی رژیم اشغال گرد قدس بلکه فراتر از آن اهداف سیاسی و امنیتی جدی در بر دارد. 

بنیان های هیدروهژمون بودن ترکیه 

1- موقعیت ژئوپلتیکی و راهبردی ترکیه 

سرزمین کشور ترکیه از نظر هندسی بصورت مستطیلی می ماند که طول آن از شرق تا غرب 1660 کیلومتر و عرض آن بطور متوسط 550 کیلومتر مربع است . بخش بزرگی از این کشور در منطقه آناتولی در خاورمیانه و بخش کوچکی از آن در منطقه بالکان قرار داد . ترکیه از شمال به دریای سیاه و از غرب به دو دریای مرمره و اژه و از جنوب غربی با دریای مدیترانه مرز آبی دارد. همچنین دو تنگه بسفر و داردانل در اختیار این کشور است . ترکیه کشوری کوهستانی و نسبتا پر باران بوده و با قرار گرفتن در یکی از حساسترین مناطق جهان(گذرگاه آسیا با اروپا) دارای اهمیت ژئوپلتیکی وراهبردی است . ترکیه به عنوان کشوری با موقعیت هیدرو پاور در ابتدای جریان آب رودخانه های دجله و فرات برای خود حق مطلقی در مورد آبهای سرچشمه گرفته از خاکش قائل است و ادعای همسایگانش را مبنی بر حقآبه بطور قاطع رد می کند و برای تاکید به نظریات استفان مک کافری  تکیه می کند . از سوی دیگر ترکیه در یک دهه اخیر با استفاده از ابزار دیپلماسی هم در عرصه فرهنگی و هم اقتصادی، تلاش کرده است تا افکار عمومی منطقه و جهان را نسبت به قابلیت‌ها و توانایی‌های خود مدیریت کند. رهبران حزب عدالت و توسعه با تاکید بر پیشینه تاریخی و تمدنی خود در دوره امپراتوری عثمانی و جایگاه جغرافیایی و زبانی خود در منطقه و جهان در صدد هستند تا از طریق دیپلماسی فرهنگی، نگاه مثبتی را در افکار عمومی منطقه و جهان نسبت به خود ایجاد کنند. تلاش برای الگو قرار گرفتن این کشور از سوی کشورهای منطقه، یکی از اهداف اصلی دیپلماسی فرهنگی ترکیه بوده است. ترکیه با بر سازی یک هویت متکثر چندوجهی و ساختن سازه‌ها و هنجارهای مشترک در سطح ملی و نهادینه کردن این ارزش‌ها و هنجارهای مشترک در سطح فراملی از طریق ایجاد یک فضای بین الاذهانی،ت وانسته است تا تصویر مثبتی از خود در سطح منطقه و جهان ارائه دهد. ترکیه همچنین با برنامه‌ریزی درست در عرصه اقتصادی تلاش کرده است تا به سطح قابل‌توجهی از پیشرفت و توسعه در داخل دست یابد. موفقیت رهبران حزب عدالت و توسعه در روند اصلاحات داخلی در عرصه سیاسی و فرهنگی، زمینه را برای رشد و توسعه اقتصادی در این کشور در داخل فراهم کرده است ( اقبال ، 1393). ترکیه در یک دهه اخیر، تلاش کرده است تا از طریق پیشرفت‌های اقتصادی به جذابیت‌ها و موقعیت‌های خود در نزد افکار عمومی مردم منطقه بیفزاید و قدرت نرم این کشور را از طریق مطرح کردن خود به عنوان یک الگوی موفق اقتصادی افزایش دهد. این استراتژی، نقش موثری در پیشبرد و بهبود دیپلماسی اقتصادی این کشور، در جهت جذب سرمایه‌گذاری خارجی، افزایش مبادلات تجاری با کلیه کشورهای جهان و جذب توریسم با درآمدهای حاصل از آن داشته است.

2- اقتصاد پویا 

ترکیه از لحاظ وضعیت اقتصادی رتبه هفدهم درجهان و ششم در اروپا به شمار می رود . رشد اقتصادی این کشور برای سه ماهه اول سال 2018 بالغ بر 7.2 درصد، سه ماهه دوم 5.3 درصد و سه ماهه سوم 1.6 درصد بوده است. ترکیه با داشتن ذخایر 564.8 تن طلا در میاه ده کشور دارای بیشترین ذخایر طلا در جهان قرار گرفته است. شاخص اعتماد اقتصادی این کشور در سال 2018 بالغ بر 75.2 واحات اعلام شده است. این کشور در سالهای اخیر توانسته است به موازات پیشرفت صنعتی در زمینه کشاورزی نیز به پیشرفتهای قابل توجهی دست یابد و چهارمین تولید کننده سبزیجات و ششمین تولید کننده میوه در جهان به شمار آید . بر اساس گزارش بانک جهانی وOECD   ترکیه از لحاظ تولید محصولات کشاورزی بین کشورهای جهان رتبه هفتم را دارا است. بنابر اعلام منابع رسمی میزان تولید محصولات کشاورزی ترکیه در سال 2018 بیش از 85 میلیارد دلار و و میزان اشتغال در این بخش بالغ بر 6 میلیون نفر است که از حیث دارای سهم 19 درصدی در میزان اشتغال است. متوسط صادرات محصولات کشاورزی ترکیه در حدود 16 تا 18 ملیارد دلار و میزان واردات آن نیز در حدود 4 تا6 میلیارد دلار در سال در سال است. ترکیه به لحاظ سرمایه خارجی در رتبه 22 جهان قرار داد. این کشور در سال 2017 بالغ بر 11 میلیارد  دلار سرمایه خارجی جذب کرده و در هشت ماهه سال 2018 نیز موفق به جذب 7 میلیارد دلار سرمایه خارجی شده است . ترکیه از لحاظ جذب گردشگر دارنده رتبه 6 جهان بوده و بر اساس اعلام سازمان آمار ترکیه در سال 2018 بالغ بر 46.1 میلیون گردشگر خارجی به این کشور سفر کرده اند و بالغ بر 29.5 میلیارد دلار درآمد حاصل از این صنعت پویا در همین سال بوده است. هواپیمایی ترکیش با دارا بودن بیش از 300 فروند هواپیما موفق به حمل 75.2 میلیون مسافر درسال 2018 شده است. دولت ترکیه برای جلوگیری ار اثرات برنامه تحریمی آمریکا بر اقتصاد ترکیه دیپلماسی اقتصادی را فعال تر کرد در این راستا اردوغان رئیس جمهور ترکیه و وزرای تیم اقتصادی دولت با مقامات بسیاری از کشورهای اروپائی و سایر کشورها از قبیل روسیه ، رایزنی گسترده ای داشتند. وی همچنین با روسای شرکتهای بزرگ و مطرح در این دوکشور نیز جلسات و نشستهایی را برگزار و از آنان جهت سرمایه گذاری و انجام فعالیتهای اقتصادی و تجاری در ترکیه دعوت بعمل آورد. دولت تریکه همچنین موضوع تجارت با واحدهای پول ملی ترکیه با سایر کشورها و برنامه مقابله با استیلای دلار بر روابط خارجی ترکیه را در دستور کار خود قرار داد وی در نشست کشورهای ترک زبان در قرقیزستان به موضوع تجارت با واحدهای پول ملی میان اعضای این شورا تاکید کرد. همچنین در سال 2018 استراتژی توسعه صادرات ترکیه تاسال 20232 که توسط وزارت اقتصاد ترکیه و انجمن صادرکنندگان ترکیه درسال 2009 تدوین شده بود، با جدید ادامه یافت. هدف اصلی از این استراتژی توسعه صادرات ترکیه تا سال 2023 مصادف با یکصدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه خواهد بود. در این استراتژی صادرات کشور به طور متوسط سالانه 12 درصد رشد خواهد داشت . ترکیه همچنین در تلاش است تا در لیست 10 اقتصاد برتر جهان تا سال 2023 و اختصاص 1.5 درصد از سهم تجارت جهانی به خود است. در این راستا سلسله اقداماتی در دستور کار دولت ترکیه قرار داند که بدین شرح است: 1- اجرای پروژه تحقیق و توسعه و ارتقا قابلیت رقابت بین المللی به منظور افزایش ظرفیت صادراتی 2- افزایش مشارکت در نمایشگاه های بین المللی و سایر رخدادهای تجاری و مبادله هیات های اقتصادی 3- ارتقای قابلیت صاراتی بنگاه های کوچک و متوسط 4- جهانی سازی برند ترک5- تبدیل استانبول به مرکز مد، نمایشگاه ها و مرکزیت تجاری ترکیه 6- حمیت حدی از صادرات و ارائه خدمات، تسهیلات و پشتیبانی مالی به آن 7- تعدد وتنوع در خوشه های صادراتی برای دستیابی به اهداف بلند مدت خود در صدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه درسال 2023 را از یک دهه قبل آغاز کرده است و در همین راستا در 5 سال باقیمانده تلاش خواهد کرد اهداف کلان ذیل محقق شود. افزایش تولید ناخالص ملی ترکیه به سطح 2 تریلیون دلار ، افزایش جمعیت کشور به 82 میلیون نفر و کاهش بیکاری به کمتر از 5 درصد اشتغال به تحصیل صد در صدی در مقاطع ابتدائی و راهنمایی و دایر بودن دانشگاه در همه استان ها بیمه تمامی شهروندان و اختصاص 210 پزشک برای هر 100 هزار نفر وسعت دو برابر خطوط راه آهن نسبت به رقم فعلی 15000 کیلومتر بزرگراه اتمام پروژه های تونل زیر دریایی مرمره در استانبول و گذرگاه خلیج استانبول – ازمیر احداث یکی از 10 بندر بزرگ جهان در ترکیه تبدیل ترکیه به مرکز لجستیک سه قاره احداث دست کم 3 مرکز نیروگاه هسته ای دستیابی به رقم جذب 20 میلیون نفر گردشگر و درآمد 50 میلیارد دلاری حاصل از آن. ( وزارت امور خارجه - حوزه اوراسیا)   

3- عضویت در ناتو

موقعیت استراتژیک و راهبردی ترکیه به عنوان پلی میان آسیا و اروپا موجب گردید تا در خلال هر دو جنگ جهانی این کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار شود. اتحاد امپراطوری عثمانی با کشور آلمان در خلال جنگ جهانی اول و احتمال دستیابی به هندوستان خطر مهمی را برای انگلستان بوجود آورد و همچنین بی طرفی ترکیه در خلال جنگ جهانی دوم سبب شد که کشورهای محور نتوانند بطور کامل بر این کشور تسلط پیدا کنند و به کانال سوئز دسترسی پیدا کنند.  همین امر موجب عضویت این کشور در پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) گردید. ترکیه از سال 1952 عضو سازمن پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) شد با امکانات ، توان و ظرفیت خود توانست یکی از اعضای موثر در تقویت فرماندهی و نظامی آن به شمار آید. این کشور در تمام فعالیت های ناتو شرکت داشته و توان خود در زمینه صنایع دفاعی را گسترش داده و یکی از کشورهایی که است که در بودجه این سازمان سهم بزرگی دارد. تریکه در سال 2018 رقمی بالغ بر 89.9 میلیون یورو به بودجه مشترک ناتو کمک کرد. این کشور باتوجه به موقعیت ژئوپلتیکی خود همواره مخاطب گروه های تروریستی قرار گرفته و به لحاظ موقعیت استراتژیک خود از مشکلات امنیتی منطقه یورو آتلانتیک نیز متاثر است . ترکیه علاوه با امکانات و توان خود در داخل ناتو نقش کلیدی دارد و از کشورهایی است که نقش به سزایی در ماموریت های این سازمان دارد. این کشور به همراه آمریکا در شرق و جنوب، اروپا و در چارچوب ماموریت پیشتیبانی ناتو در افغانستان یک یاز چهار کشور فعال است . همچنین با نظارت و ممانعت از عبور غیر قانونی از طریق دریای اژه یکی از عناصر دائمی ناتو در این دریاست و با حفظ امنیت در سواحل دریای سیاه ابتکارات و مشارکت کشورهای منطقه در این زمینه را نیز رهبری می کند . ترکیه از اقدامات نیروهای دریایی دائمی ناتو در دریای سیاه نیز حمایت می کند. ترکیه در چارچوب سیاست مشارکتی ناتو از مکانیزیم های سازما های بین المللی پشتیبانی و برخی از این پروژه های را هدایت می کند. حمایت مالی و نیروی متخصص از 17 پروژه از مجموع 20 برنامه صندوق مالی ناتوو از جمله این حمایت هاست . این کمک مالی و تامین نیروی متخصص در ساخت ظرفیت دفاعی ناتو در گرجستان ، اردن ، مولداوی و عراق در جریان است.( 2019،TRT Persian) ینس استولتنبرگ دبیرکال سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در گفتگو با خبرنگاران در بروکسل از ترکیه به عنوان مهره ای کلیدی برای این سازمان نظامی نام برد. وی همچنین اذعان داشت ترکیه متحدی ارزشمند برای ناتو است. این سازمان طی نزدیک به سه دهه گذشته یعنی از زمان فروپاشی شوروی همواره به عنوان بازوی نظامی آمریکا در مناطق استراتژیک جهان ایفای نقش کرده است. (pars today ،1397).

نتیجه گیری و ارزیابی 

قرار گرفتن خاورمیانه در کمربند خشک جهان موجب شده که این منطقه علی رغم دارا بودن شش درصد از جمعیت جهان یک درصد آب شیرین تجدید پذیر برخوردار باشد که عمدتا به صورت اشتراکی استفاده می شود چرا که نیمی از جمعیت آن در حوضه های آبریز مشترک زندگی میکنند این مساله به علاوه بی آبی با افزایش شوری زمین منطقه، بیابان زایی و امکان خطر درگیری های سیاسی در اطراف آب محدود در دسترس، حیات اقتصادی و اجتماعی منطقه را بحرانی کرده است در حوضه رودخانه های دجله و فرات ترکیه با اجرای پروژه گاپ و استفاده از آب های سطحی و بالطبع ایجاد بحران در آبهای زیر سطحی مشکلات عدیده ای در جهت تامین آب شرب و کشاورزی برای کشورهای عراق و سوریه بوجود آورده است . در عین حال استفاده از سموم ، آفت کش ها و کودها باعث پایین آمدن کیفیت آب و شور شدن آن شده است. جالب آن که با نهایی شدن پروژه گاپ، ترکیه در نظر دارد آبی را که از منظر طبیعی و به استناد کنوانسیون 1997 سازمان ملل جزئی از حقوق دولت های عراق و سوریه به شمار می رود به آنها بفروشد. تا به این ترتیب بخش از هزینه های بالای این طرح به طور تدریجی جبران کند. البته ترکیه ادعا می کند که احداث سد موجب تنظیم جریان منظم آب به همسایگان می شود . این کشور مدعی است که سیستم آبیاری سوریه نسبت به دوره سومری ها تغییری نکرده است و 50 درصد آب تبخیر می شود و تکنولوژی از رده خارج شده روسی که سوریه برای تولید برق استفاده می کند به میزان بیشتری آب برای تولید برق نیاز دارد و موجب تلفات بیشتر آب می شود و معتقد است باید سیستم آبیاری این کشورها اصلاح شود. پروژه گاپ علاوه بر ثمرات زیست محیطی و اقتصادی که برای آن کشور داشته موجب حضور موثر عناصر فعال اقتصادی و شرکت های رژیم صهیونیستی در این پروژه و نفوذ این رژیم در یکی از مناطق ژئوپلتیک آسیاسی غربی گردیده است. خرید اراضی کشاورزی و فراخوان جهت سرمایه گذاری خصوصی یهودیان در آنجا، امکان اثر گذاری و فعالیت روزافزون در منطقه ای حساس را به این رژیم می دهد. آنان به نفوذ در بازار گسترده ای که به تبع تکمیل توسعه اقتصادی و اجتماعی آناتولی جنوب شرقی به وجود می آید، می توانند محصولات شان را مستقیم و یا با پوشش محصولات ترکی به دیگر بازارهای مصرف غرب آسیا صادر کنند.. رژیم صهیونیستی با توجه به تبعات منفی زیست محیطی ، اقتصادی و سیاسی این پروژه برای عراق، سوریه و ایران مطلوبیت های بسیاری برای مشارکت در آن دارد.  همچنین مشارکت گسترده اشغال گران قدس در پروژه اقتصادی بزرگی چون گاپ، قبح همکاری های بزرگ با این رژیم را در بین جوامع و دولت های مسلمان به مرور از بین خواهد برد. وابستگی عراق و سوریه به ترکیه سبب می شود که این دو کشور مجبور شوند در حوزه منطقه ای همراهی بیشتری با رویکرد ترکیه داشته باشند و به همین سبب در برخی حوزه ها، سیاست های نزدیک به راهبردهای ترکیه اتخاذ کنند . از سوی دیگر اجرای این پروژه این جسارت را به دولت افغانستان می دهد که با قدرت بیشتری مانع بهره برداری ایران از سرچشمه های هیرمند و هریرود شود و به استناد تلاش ترکیه برای مهار آب های داخلی، از یک عرف مشترک در حوزه منابع فراملی سخن براند که در نهایت ، بحران های معیشتی و اجتماعی استان های شرقی ایران به خصوص محدوه حساس سیستان و بلوچستان را افزایش دهد.
فعال تر شدن دیپلماسی آب از سوی ایران و عراق جهت ایجاد موازنه ای میان مبادلات انرژی باترکیه و تنظیم حق آبه منصفانه می تواند از تبعات چنین طرحی بکاهد . هم چنین باتوجه به تلاش دولت ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا، همراهی با نهادهای مدنی و گروه های حامی محیط زیست جهت اقناع اتحادیه اروپا به فشار بیشتر به ترکیه جهت رعایت حق آبه مذکور می تواند مفید واقع شود. ایجاد یک نهاد مشترک به منظور گفتگو پیرامون موضوعات مرتبط با آب می تواند جلوی تنش های آتی منطقه ای را بگیرد . همچنین تمرکز به روش های نوین موجب افزایش بهره وری از آب خصوصا در مباحث مربوط به کشاورزی ، تامین آب شرب و کنترل ریزگردها می تواند از بحران زیست محیطی در آینده جلوگیری نماید. 

منابع: 
1- مجتهدزاده، پیروز(1381)، جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی ؛ تهران : انتشارات سمت
2- پاپلی یزدی، محمدحسین و وثوقی، فاطمه(1390)،نگاهی به دیپلماسی آب در ایران؛ هیدروژئوپلتک ، مشهد: انتشارات پاپلی.
3- رسو، شارل (1374)، حقوق بین الملی عمومی ،ترجمه محمد علی حکمت ، جلد دوم، تهران : انتشارات دانشگاه تهران 
4- عنابی، علیرضا (1391)،اصول حاکم بر رودخانه های بین المللی با تاکید بر وضعیت حقوی هیرمند ، مقاله ارائه شده در همایش ملی حقوق بین الملل در آیینه علوم روز
5-ذکی، یاشار و دلشاادزاد، جلیل و کریمی، بایرام (1393) بررسی و تحلیل هیدروپلتیک رودخانه های بین المللی با تاکید بر رودخانه مرزی ارس، مقاله ، فصلنامه جغرافیایی نظامی امنیتی ، انتشارات دانشگاه جامع امام حسین، 
6-شورای راهبردی روابط خارجی ، 1396)
7- طهماسبی، مریم (1395)، هیدرو هژمونی آبراه های مرزی کشورهای خاورمیانه، پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه .
8- سایت دیپلماسی ایرانی ، ترکیه آب را بر عراق ، سوریه و ایران بسته است. 
9- مختاری هشی ، حسین و حاجت ، قادری(1387) هیدروپلتیک خاورمیانه در افق سال 2025 م ، فصلنامه ژئوپلتیک شماره اول .
10- اقبال ، اسماعیل (1393) ، تحلیل مولفه های قدرت نرم ترکیه ، فصلنامه مطالعات قدرت نرم ، شماره 11
11- عراقچی ، عباس (1396)، دیپلماسی آبه های فرامرزی و نظام بین المللی ، تهران : اداره نشر وزارت امور خارجه 
12- ایران دیپلماسی ، آب ابزار بازی ترکیه در  منطقه شده است. 1396
13- خبرگزاری مهر ، طرح گاپ دلیل اصلی ریزگردها ، 1395
14- خبرگزاری دانشگاه آزاد اسلامی، پروژه گاپ عامل بحران ریزگردها در ایران ، 1396
15-آوریده ، فریبا و همکاران (1394) مطالعه تطبیقی اصول و قواعد بین المللی حاکم بر تقسیم آب رودخانه ای فرامرزی ، فصلنامه علوم محیطی شماره 2.
16- ابوطالبی ، فرنوش(1395) آب و امنیت از دریچه سیاست، فراتاب ، گروه بین المللی 
17- رحیمی زینب (1397) ، آب ابزار چانه زنی سیاسی و کالای تجاری ترکیه، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا.
18- خبرگزاری فردا نیوز  (1394)،  رایزنی دیپلماتیک با ترکیه بر سر آب ، 
19- اندیشکده راهبردی تبیین (1397) نقش رژیم صهیونیستی در سد سازی های ترکیه . 
20-طهماسبی ، مریم (1395) هیدروهژمونی آبراه های مرزی کشورهای خاورمیانه ، پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه. 
21- قائم مقامی ، سید علی (1395) بحران آب و آبهای جاری فرامرزی ترکیه و امنیت ملی و محیط زیست ایران ، فصلنامه مطالعات منافع ملی ، سال دوم شماره 7.
22- نقیبی ، محسن (1393) آب ابزار بازی ترکیه در منطقه، سایت دیپلماسی ایرانی .
23- خسروی ، سمیه(1388) بحران آب در خاورمیانه ، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدان جهان اسلام، 
Republic of Turkey. Ministry of Foreign Affairs . Ilisu Dam
Turton.anthony&Funke.Nikki (2008) Hydro hegemony in the context of the Orange River. Basin . water Policy 
Www. Trt. Net .tr 
www. Water.techology.net
www. Gap.gov.tr
www. Faratab.com