ترکیه، نه «متهم ردیف اول»، بلکه «مجرم درجه یک» ایجاد بحران آب و محیط زیست ایران است

دیپلماسی ایرانی – در حالی این روزها بیشتر استان های کشور و به خصوص تهران با بحران ریزگردها تا آخر هفته جاری دست و پنجه نرم می کند که به اذعان بسیاری از کارشناسان این معضل با منشا خارجی و مشخصات طوفان های شن از کشورهای همسایه مانند عراق، متاثر از اقدامات مخرب ترکیه با محوریت اجرایی کردن ابرپروژه های سدسازی دولت اردوغان بر روی آبراه های مشترک است. با این وجود و بر اساس معاهدات بین‌المللی، هیچ کشوری اجازه ندارد کنترل منابع آبیِ رودخانه‌های بین‌المللی و مشترک بین همسایگان را به کنترل خود دربیاورد. این مهم به طور صریح، روشن و مشخص در معاهدات سازمان ملل، لاهه، پاریس، ژنو، بارسلون، مادرید و ... هم مورد تاکید قرار گرفته است. این در حالی است که از یک‌ طرف عدم اعتنای آنکارا به این معاهدات با هدف حفظ حق آبه کشورهای همسایه و در سوی دیگر اغماض بغداد، دمشق و تهران در کنار انفعال ایران برای پیگیری «دیپلماسی آب» به تشدید بحران کم آبی، محیط زیستی و سلامت کشور دامن زده است؛ روندی که اگر فکری برای اصلاح آن وجود نداشته باشد بی شک در کنار پارامترهای کلیدی چون تغییر اقلیم و خشکسالی به دلیل کم‌بارشی بی‌سابقه طی سال های اخیر، بحران جاری را به اوج خواهد رساند. از این منظر در گفت و گو با کارشناسان و دیپلمات ها به بررسی طرح دقیق تر نقش مخرب ترکیه در ایجاد بحران کم آبی و محیط زیستی کشور پرداخته شده است و در ادامه تلاش بر این بوده است علاوه بر تبیین اهداف آنکارا به راهکارهای برون رفت از این وضعیت پرداخته شود که در ادامه می‌خوانید: 
 
*** ترکیه، نه «متهم ردیف اول»، بلکه «مجرم درجه یک» ایجاد بحران آب و محیط زیست ایران است

مرتضی موسوی خلخالی، دیپلمات پیشین کشور و تحلیلگر ارشد مسائل منطقه مشخصا به سیاست‌های مخرب ترکیه طی دهه های گذشته بر کشورهای همسایه و به خصوص ایران اشاره کرد و در این رابطه اذعان داشت: آنکارا طی چند دهه گذشته به دنبال تعریف نظم خاص منطقه‌ای متناسب با اهداف و منافع خود است. در این رابطه ترکیه علاوه بر تجاوز زمینی به خاک سوریه و همچنین اقلیم کردستان عراق و ایجاد پایگاه‌های نظامی در خاک هر دو کشور، عملاً منابع معدنی، نفتی و گازی آنها را هم برای خود مصادره کرده است. در کنار آن ترکیه با علم بر اینکه منطقه غرب آسیا روزبه‌روز با بحران کم‌آبی و بی‌آبی دست و پنجه نرم خواهد کرد سعی دارد با توسعه و گسترش ابرپروژه های سدسازی خود بر روی آبراه های مشترک خود با کشورهای منطقه و به خصوص عراق، سوریه و در ادامه ایران، شرایطی را رقم بزند که مکمل پازل تجاوز به خاک کشورهای همسایه و تاراج منابع آنان باشد.

این تحلیلگر ارشد مسائل منطقه در ادامه اذعان داشت: ترکیه برای پیشبرد بخشی از برنامه ها و نقشه خود علاوه بر پیگیری ابرپروژه های سد سازی که به بحران کم آبی و محیط زیستی سوریه، عراق و ایران دامن زده است به نام مبارزه با نیروهای کرد در این سه کشور (سوریه، عراق و ایران) گیاهان، درختان و در کل پوشش های جنگلی این مناطق را به طور وسیعی یا به آتش کشیده و یا قطع نموده است. لذا این اقدامات ترکیه ناظر بر ابرپروژه های سدسازی و تاثیر آن بر بحران کم آبی کشورهای همسایه و نیز نابود کردن پوشش جنگلی و گیاهی در مرزهای مشترک با ایران، عراق و سوریه به نام مبارزه با نیروهای کرد بحران محیط زیست را به اوج رسانده است. پس ترکیه، نه به عنوان متهم ردیف اول، بلکه در جایگاه مجرم درجه یک در ایجاد بحران کم آبی و محیط زیستی کشورهای همسایه خود و مشخصاً ایران قرار می گیرد. لذا اگر امروز ایران جزو آلوده ترین کشورها جهان است و یا طی دو سه روز اخیر تهران به آلوده ترین شهر بدل شد و امروز مردم بیشتر استان ها با پدیده ریزگردها دست و پنجه نرم می کنند و در کنارش نفس مردم کشور تنگ شده و به شماره افتاده است باید انگشت اتهام را به سوی ترکیه چرخاند، هر چند که در این بین نباید آثار و عواقب مخرب برخی اقدامات و سیاست‌های غلط کشور در حوزه کشاورزی، دامداری، صنعت و همچنین استفاده بی رویه از منابع آبی به خصوص منابع زیرزمینی بر تشدید بحران کم آبی و محیط زیستی در کشور را هم فراموش کرد.

دیپلمات پیشین کشور در وزن دهی به اقدامات مخرب همسایگان ایران در تشدید بحران کم آبی و محیط زیستی کشور به دو همسایه ایران شرقی و غربی ایران یعنی افغانستان و ترکیه اشاره کرد و در این رابطه عنوان داشت که اگر بخواهیم به نقش کشورهای همسایه بپردازیم قطعاً همانگونه که افغانستان طی دهه های گذشته باعث بحران محیط زیستی و بی آبی در سیستان و بلوچستان ذیل سدسازی های گسترده بر روی هیرمند و هریرود شده و متاسفانه امروز تالاب هامون به بیابان خشک و برهوت تبدیل شده است باید مشابه چنین نقش مخربی را برای ترکیه در سوریه، عراق و بخش‌های شمال غرب، غرب و جنوب غرب ایران متصور بود. صدالبته که دامنه تبعات مخرب محیط زیستی ترکیه به مراتب بیشتر از افغانستان است. چون افغانستان تنها به بحران محیط زیستی در یک استان یعنی سیستان و بلوچستان دامن زده است، اما ترکیه نه تنها به خشک کردن تالاب ها و کم آبی در استان خوزستان که به حوادث تلخ سال گذشته در اهواز منجر شد، دامن زده است، بلکه از ایلام گرفته تا کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل هم به شکل مستقیمی از اقدامات مخرب و پیگیری ابرپروژه‌های سدسازی ترکیه بر روی آبراه های مشترک تاثیر پذیرفته اند. 

این تحلیلگر ارشد مسائل منطقه اذعان تشریح کرد: دامنه اقدامات مخرب ترکیه بر محیط زیست ایران، نه تنها به شکل مستقیم بروز و ظهور پیدا کرده است، بلکه به دلیل آثار مخرب سدسازی و نابود کردن پوشش گیاهی سوریه و عراق سبب شده که به طور غیرمستقیم محیط زیست و سلامت مردم ایران تحت الشعاع قرار گیرد. چون طوفان های شن و ریزگردهایی که از عراق به سمت ایران می آیند و بیشتر و یا کل کشور را مانند دو سه روز گذشته درگیر می کنند مستقیم به ترکیه باز می گردد. این در حالی است که افغانستان در دهه‌های گذشته با احداث و آبگیری سدهایی چون «کمال خان» و «پاشدان» و در ادامه خشک کردن تالاب هایی مانند هامون طوفان شن را فقط برای استان سیستان و بلوچستان ایجاد کرده است. اگر چه این اقدام افغانستان نیز غیرقابل توجیه و بر خلاف توافق «هویدا – شفیع» است. 

*** خوانش قومی – مذهبی ترکیه از حق آبه کشورهای همسایه

محمد صالح صدقیان، رئیس مرکز عربی مطالعات ایران و کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه تحلیل خود را با تمرکز بر وقوع جنگ آب آغاز کرد و بیان داشت اگر چه ما همواره در خاورمیانه شاهد وقوع جنگ های خونین، درگیری ها، کودتا ها و ... بوده ایم و کماکان هم این معضل در غرب آسیا ادامه دارد، اما  به نظر می رسد طی سال‌ها و دهه‌های آتی مهمترین جنگ در منطقه، «جنگ آب» خواهد بود، چنانی که بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران معتقدند جنگ آینده در جهان، جنگ آب خواهد بود. برای مثال کافی است به معضلات و تنش های سیاسی و مرزی بین سه کشور سودان، اتیوپی و مصر در افتتاح و آبگیری سد النهضه بنگریم. اکنون بحران در روابط این سه کشور با محوریت این سد که می تواند بحران آبی را به خصوص برای مصر و کشاورزی این کشور ایجاد کند تا جایی پیش رفته است که عبدالفتاح سیسی، رئیس جمهور مصر حتی تهدید به بمباران این سد کرده است. این نکته به خوبی نشان می‌دهد که سایه بحران آب و وقوع جنگ آب تا چه اندازه جدی و نزدیک است. در چنین شرایطی هر کدام از کشورها برای حفظ منافع ملی خود و در عین حال فشار به دیگر کشورهای منطقه در راستای اهدافشان سعی دارند از تمام ابزارهای در اختیار نهایت استفاده را ببرند. در این راستا شک نداشته باشید نفوذ ژئوپلیتیک در سایه برخورداری از منابع آبی بهترین ابزار برای برتری جویی و سلطه بر منطقه خواهد بود. مصداق بارز این رفتار را در کشوری مانند ترکیه می‌توان به وضوح دید. متاسفانه ابرپروژه های سدسازی دولت اردوغان طی یک دهه گذشته، نه تنها به بحران کم آبی در کشوری مانند سوریه و عراق و به دنبالش ایران دامن زده، بلکه شاهد تشدید معضلات محیط زیستی ناشی از بحران کم آبی نیز هستیم. این رفتار عمدی آنکارا در سایه تحولات منطقه به خوبی نشان می‌دهد که دولت اردوغان سعی دارد از ابرپروژه های سدسازی خود به عنوان یک اهرم سیاسی و دیپلماتیک برای ترسیم نقشه منطقه در چارچوب راهبردهای کلان استفاده کند. 

تحلیلگر مسائل عراق با یک نگاه تاریخی به اقدامات ترکیه چنین بیان داشت که آنکارا از سال‌های دهه ۷۰ میلادی با افتتاح و آبگیری ۱۵ سد روی دجله و فرات عملاً کشاورزی عراق را به شدت تحت تاثیر قرار داده است، اما به دلیل آنکه صدام حسین در دهه ۸۰ میلادی جنگ با ایران را آغاز کرد و به همین دلیل بغداد نیاز جدی به آنکارا داشت در خصوص این پروژه های سدسازی ترکیه بر روی دجله و فرات از خود انفعال و خویشتنداری نشان داد. در ادامه و در سال های دهه ۹۰ میلادی، حمله به کویت، اشغال این کشور و بعد از آن اعمال تحریم های گسترده علیه عراق شرایطی را شکل داد که باز هم بغداد نتوانست واکنش قاطعی در برابر سدسازی های ترکیه از خود نشان دهد. با آغاز هزاره جدید و بعد از سقوط صدام حسین شاهد تشکیل دولت در عراق بودیم. ولی متاسفانه به دلیل اختلافات میان جریان ها، احزاب و شخصیت های سیاسی این کشور و به تبعش نبود یک ساختار سیاسی قدرتمند عملاً عراق باز هم نمی تواند واکنش قاطعی در برابر سدسازی های ترکیه و آثار مخرب آن بر کشاورزی و تشدید بحران محیط زیستی در این کشور از خود نشان دهد.

بنابراین عراق در چهار دهه اخیر به دلایل متعدد نتوانست سدی در برابر پروژه سدسازی ترکیه بر روی دجله و فرات ایجاد کند و چون ایران از نظر ژئوپولیتیک به واسطه عراق و به طور غیرمستقیم از سدسازی های ترکیه بر روی دجله و فرات آسیب می بیند، نتوانست اهرم فشار مستقیمی بر ترکیه برای توقف سدسازی ها بر روی این دو رودخانه مهم داشته باشد. این در حالی است که بخش گسترده ای از بحران کم آبی و همچنین بحران محیط زیستی استان های جنوب غرب ایران و مشخصا استان خوزستان مستقیماً متاثر از همین ابرپروژه های سدسازی ترکیه است. لذا باید گفت که ایران هم به دلیل ناتوانی عراق برای تقابل با پروژه‌های سدسازی ترکیه با معضلات و بحران جدی دست و پنچه نرم می کند.

رئیس مرکز عربی مطالعات ایران در ادامه به شکل جدی تری روی سوء استفاده ترکیه از کشورهای همسایه به خصوص عراق و ایران تاکید کرد و ارزیابی خود را اینگونه ادامه داد که دولت اردوغان به شکل جدی به دنبال بهره برداری از منابع نفتی گازی و اقتصادی عراق و به خصوص اقلیم کردستان در جهت منافع خود است. یعنی ترکیه علاوه بر آنکه با ابرپروژه های سدسازی خود باعث تشدید بحران کم آبی و چالش های محیط زیستی برای عراق، سوریه و همچنین ایران شده است، بلکه در یک گام رو به جلو و نگاه زیاده خواهانه منابع کشورهای همسایه را هم به تاراج برده است. در این بین باید این نکته مهم و کلیدی را هم خاطرنشان کرد که متاسفانه ترکیه نگاه قومی - مذهبی به مسئله آب در قبال عراق و سوریه دارد که این نگاه غلط آنکارا به طور غیرمستقیم در قبال ایران هم صدق می‌کند. یعنی یک خوانش قومی و دینی متاثر از مکتب نئوعثمانی گری ترک ها و مشخصا دولت اردوغان سبب شده است که سوریه، عراق و ایران از حق آبه خود به دلیل ابرپروژه های گسترده و متعدد ترکیه بر روی دجله و فرات محروم باشند و این کشورها امروز با بحران های گسترده از بحران کم آبی تا بحران محیط زیست و به تبعش با معضلاتی نظیر تشدید ریزگردها، نابودی کشاورزی و دامداری، از بین رفتن پوشش گیاهی و ... مواجه شوند.

*** تشدید بحران کم آبی لزوم پیگیری هر چه پررنگ تر «دیپلماسی آب» در برابر ترکیه را گوشزد می کند

محسن پاک آیین، سفیر سابق ایران در آذربایجان، ازبکستان، تایلند، زامبیا و تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل ابتدا به ساکن با تاکید بر تشدید بحران کم آبی در قرن جدید، لزوم پیگیری هر چه پررنگ تر «دیپلماسی آب» را در عرصه بین الملل گوشزد کرد و عنوان داشت که معمولاً کشورهای همسایه با یکدیگر دارای آبراه های مشترکی مانند رودخانه ها، دریاچه ها و دریاها هستند که بر اساس معاهدات و توافقات چند جانبه حاکم بر چنین کشورهای دارای آبراه های مشترک می بایست با تفاهم و موافقت و بر اساس یک ساز و کار مشخص و روشن از این آبراه های مشترک برداشت مشترکی برای توسعه امور کشاورزی، تامین آب آشامیدنی و ... داشته باشند. با این نگاه جمهوری اسلامی ایران در میان همسایگان خود، آبراه های مشترکی با عراق، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و افغانستان دارد.

سفیر سابق ایران در آذربایجان در ادامه به نقش ابرپروژه های سدسازی ترکیه اشاره کرد و اذعان داشت که ابرپروژه های سدسازی این کشور در تشدید بحران کم آبی کشورهای همسایه از جمهوری آذربایجان گرفته تا جمهوری اسلامی ایران، عراق و سوریه و کاهش حق آبه های آنان به شدت موثر بوده است. از این منظر اگر رفتار ترکیه و پروژه سد سازی دولت اردوغان که به نظر می‌آید پروژه هایی کلان، گسترده و متنوع در چارچوب «ابرپروژه» باشد، ادامه یابد سبب خواهد شد که حوزه‌های آبریز بر کشورهای همسایه بسته شود. 

سفیر سابق ایران در ازبکستان مشخصا به ابرپروژه‌های آبی ترکیه و سدسازی دولت اردوغان روی رودخانه بین‌المللی و مشترک «ارس» اشاره کرد و تصریح کرد: اگر سد «کاراکورت» با مخزن و ظرفیت ۱.۶ میلیارد مترمکعبی و در ادامه دو «سویلمز»  و سد «توزلوجا» بر روی رود ارس افتتاح شوند بی شک سرنوشت ارس بهتر از هیرمند، هریرود، دجله و فرات نخواهد بود. در این صورت بحران کم آبی و چالش‌های گسترده آن برای کشاورزی استان‌های غربی و شمال غربی ایران یعنی سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل و همچنین کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان پررنگ تر خواهد شد.

سفیر پیشین ایران در تایلند تشریح کرد که با در نظر گرفتن این سدها و همچنین سدهایی که قرار است در قالب ابرپروژه های «گاپ» و «داپ» و دیگر ابرپروژه های سدسازی که به «ابرپروژه های ده گانه» مشهور شده است در ترکیه افتتاح شوند باید جمهوری اسلامی ایران در کنار عراق، ارمنستان و جمهوری آذربایجان ذیل یک حرکت دیپلماتیک مشترک که پیشتر از آن به عنوان دیپلماسی آب یاد کردم ترکیه را وادار به همکاری در جهت تخصیص حق آبه بیشتر به همسایگان کند. 

سفیر اسبق ایران در زامبیا ضمن تاکید بر پیگیری دیپلماسی آب در قالب روشی درست، هوشمندانه و در عین حال منعطف خاطر نشان کرد که این راهکار بهترین راهکار برای استیفای حق آبه ایران از ترکیه خواهد بود. چرا که اگر تهران به جای پیگیری دیپلماسی آب و ایجاد تحرکات دیلماتیک مشترک با دیگر همسایگان بخواهد از اهرم حقوقی برای فشار به ترکیه استفاده کند، نه تنها نمی‌تواند به حق خود دست پیدا کند، بلکه در ادامه چالش هایی را در روابط خود با آنکارا ایجاد خواهد کرد. بنابراین برای جلوگیری از شکاف در روابط با همسایه کلیدی مانند ترکیه باید از شیوه های مسالمت آمیزی با محوریت دیپلماسی آب استفاده کرد که هم هزینه های رسیدن به حقوق ایران کمتر شود و هم بی شک راه کوتاه برای احقاق حقوق کشور خواهد بود./ شرق