تلاش برای تبدیل شدن به هارتلند جدید منطقه
خیز ژئوپلیتیکی ترکیه از عراق تا قفقاز
نویسنده: ابوالفضل حسینی‌نیک
دیپلماسی ایرانی: ترکیه در دهه اخیر نشان داده است که سیاست خارجی آن دیگر محدود به شعار «تنش صفر با همسایگان» نیست. دولت آنکارا در چارچوب سیاستی عملگرایانه‌تر، تلاش می‌کند موقعیت خود را از یک بازیگر صرفاً منطقه‌ای به قدرتی محوری در اوراسیا و خاورمیانه ارتقا دهد. این تغییر رویکرد، بر سه محور اصلی استوار است: کریدورهای ترانزیتی، نفوذ نظامی و حضور فعال دیپلماتی.
راه توسعه عراق؛ پیوند خلیج فارس به اروپا
پروژه «راه توسعه عراق» که بندر فاو در جنوب عراق را به مرز ترکیه و سپس اروپا متصل می‌کند، یکی از کلیدی‌ترین ابتکارات ژئوپلیتیکی آنکاراست. ترکیه با ایفای نقش اصلی در این طرح، عملاً به شاهراهی میان خلیج فارس و اروپا بدل می‌شود؛ موقعیتی که می‌تواند جایگاه اقتصادی و ژئوپلیتیکی این کشور را به شکل چشمگیری تقویت کند. ارزش کل پروژه حدود ۱۷ میلیارد دلار برآورد شده و در صورت تکمیل، توانایی جابه‌جایی سالانه بیش از ۲۰ میلیون تُن کالا را خواهد داشت.
در اردیبهشت ۱۴۰۴ (مه ۲۰۲۵)، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه و محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق ۱۱ توافق در حوزه‌های امنیت، تجارت و انرژی امضا کردند و بر ازسرگیری خط لوله صادرات نفت از شمال عراق به ترکیه تأکید شد. سامانه حمل‌ونقل TIR نیز از آوریل ۲۰۲۵ در عراق فعال شده و زمان ترانزیت بین بندر ام‌قصر و مرز ترکیه به کمتر از یک هفته کاهش یافته است. اردوغان اخیراً اعلام کرده است که پروژه راه توسعه ظرف ده سال بیش از ۵۰ میلیارد دلار تولید اقتصادی و ده‌ها هزار شغل جدید ایجاد خواهد کرد.
با وجود این، بی‌ثباتی سیاسی بغداد و چالش‌های امنیتی شمال عراق موانع مهمی هستند. آنکارا برای مدیریت این وضعیت، هم‌زمان بر خلع سلاح گروه‌های کرد، همکاری امنیتی با بغداد و کاهش نفوذ جریان‌های نزدیک به ایران تأکید دارد.
سوریه؛ عمق راهبردی و دسترسی به مسیرهای انرژی
ترکیه از سال ۲۰۱۶ با حضور نظامی مستقیم در شمال سوریه و ایجاد مناطق حائل، عمق راهبردی خود را در خاورمیانه افزایش داده است. در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای عادی‌سازی روابط با دولت دمشق آغاز شده است. اگرچه این روند هنوز شکننده و تحت‌تأثیر رقابت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی است، اما حتی سطح محدودی از همکاری می‌تواند نفوذ ژئوپلیتیکی ترکیه را در معادلات شام و مدیترانه شرقی تقویت کند.
آنکارا به‌ویژه در چارچوب روند صلح با پ‌ک‌ک، که در مارس ۲۰۲۵ به آتش‌بس رسمی و آغاز مسیر سیاسی منجر شد، امیدوار است تهدیدات امنیتی در مرزهای جنوبی کاهش یابد و مسیر برای بهره‌گیری اقتصادی از موقعیت جغرافیایی سوریه هموار شود. این وضعیت می‌تواند دسترسی بیشتر ترکیه به شبکه‌های انرژی و مسیرهای تجاری شرق مدیترانه را تسهیل کند.
کریدور زنگزور و پیوند قفقاز به آسیای مرکزی
در قفقاز جنوبی، ترکیه با حمایت از اتصال آذربایجان به نخجوان و سپس خاک خود از طریق «کریدور زنگزور»، در پی تحقق رؤیای ایجاد یک «کریدور تورانی» و دسترسی مستقیم به آسیای مرکزی است. در اوت ۲۰۲۵، با میانجی‌گری ایالات متحده، توافق صلح میان ارمنستان و آذربایجان در کاخ سفید امضا شد و مسیر ترانزیتی جدیدی با نام TRIPP (Trump Route for International Peace and Prosperity) رسمیت یافت. این ابتکار، ترکیه و آذربایجان را به برندگان اصلی تبدیل و هم‌زمان جایگاه ایران و روسیه را در ترانزیت منطقه تضعیف می‌کند.
عملیات ساخت خط‌آهن نخجوان نیز آغاز شده است؛ پروژه‌ای که عملاً یکی از گام های اجرایی تحقق این کریدور به شمار می‌رود. ترکیه از این توافق استقبال کرده و آن را «تغییردهنده قواعد بازی» در قفقاز توصیف کرده است. در مقابل، ایران نسبت به پیامدهای آن برای موقعیت ژئوپلیتیکی خود هشدار داده است.
ترکیه امروز با سه ابزار کلیدی کریدورهای ترانزیتی راه توسعه عراق و TRIPP، نفوذ نظامی و امنیتی (در شمال سوریه و مقابله با پ‌ک‌ک) و دیپلماسی فعال (میانجی‌گری ها و توافق های اقتصادی) در حال بازتعریف جایگاه خود به عنوان «هارتلند» جدید اوراسیاست.
این تحولات پیامدهای مستقیم برای ایران دارند همانند کاهش نقش تهران در ترانزیت شرق–غرب و شمال–جنوب، تضعیف جایگاه ژئوپلیتیکی در قفقاز و محدود شدن فرصت‌های اقتصادی در عراق و سوریه.
به بیان دیگر، اگر روند کنونی با موفقیت ترکیه همراه شود، بسیاری از مسیرهای استراتژیک منطقه ای از دسترس ایران خارج خواهد شد و توازن ژئوپلیتیکی خاورمیانه و اوراسیا به سود آنکارا تغییر خواهد کرد.
نظر شما :