کارد تهران تا کجا می بُرد؟!

دیپلماسی ایرانی: به فاصله ساعاتی پس از مواضع محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی در حاشیه نشست هیئت دولت درباره سفر گروسی به تهران و نیز واکنش ایران در نشست پیش‌روی شورای حکام، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که در یک بازرسی اعلام‌نشده از نیروگاه فردو در ایران، به شواهدی دست یافته که با آنچه ایران به آژانس اعلام کرده بود، «اساسا تفاوت» دارد. این آژانس روز چهارشنبه گزارش داده که در بازرسی اعلام‌نشده از نیروگاه فردو در ایران متوجه شده است که دو آبشار سانتریفیوژ (IR-6 که در حال غنی‌سازی اورانیوم با خلوص 60 درصد هستند) به نوعی به یکدیگر متصل هستند که از آنچه ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داده بود، اساسا متفاوت است.

رویترز هم در‌این‌باره ادعا کرد که به یک گزارش «محرمانه» آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به کشورهای عضو دست یافته است که آژانس در این گزارش به نحوه تغییر اتصال میان دو آبشار سانتریفیوژهای IR-6 اشاره‌ای نکرده و تنها بیان کرده که «این سانتریفیوژها به گونه‌ای به هم متصل شده بودند که تفاوت اساسی با نحوه عملکرد اعلام‌شده از طرف ایران داشت». در این گزارش قید شده است: «آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در بیانیه‌ای که خلاصه‌ای از این گزارش محرمانه ارائه می‌دهد، اعلام کرد که رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از اقدام ایران در تغییر اساسی در نحوه اطلاع‌رسانی عملکرد تأسیسات فردو درباره تولید اورانیوم با غنای بالا نگران است».

رویترز همچنین مدعی شد: «این تغییرات با تعهدات ایران براساس توافق پادمانی مغایرت دارد و توانایی آژانس برای تعدیل رویکرد پادمانی برای تأسیسات فردو و انجام اقدامات پادمانی در این تأسیسات را تضعیف می‌کند». در بخش دیگری از گزارش آژانس که از سوی رویترز منتشر شده، آمده است: «آژانس و ایران به گفت‌وگوهای خود ادامه می‌دهند. آژانس تعداد و شدت فعالیت‌های راستی‌آزمایی خود را درتأسیسات فردو افزایش داده است. با این حال، هنوز به برخی اقدامات حفاظتی دیگر نیاز است و آژانس در این زمینه در حال مذاکره با ایران است».

 پاسخ تهران

در پاسخ به این گزارش، بهروز کمالوندی شامگاه چهارشنبه 12 بهمن ماه در گفت‌وگویی درباره اظهارات رافائل گروسی، مدیر‌کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در یکی از خبرگزاری‌های بین‌المللی منتشر شده است، گفت: «اگر این مطلب را آقای گروسی گفته باشد، احتمال می‌دهم اطلاعات او به‌روز‌شده نباشد». سخنگوی سازمان انرژی اتمی افزود: «یکی از بازرسان آژانس سهوا گزارش داده بود که ایران در سایت غنی‌سازی دکتر علیمحمدی (فردو) تغییراتی در رویه بهره‌برداری انجام داده که پیش‌تر آن را اعلام نکرده است». او ادامه داد: بازرسان قبلی در محل حضور یافتند و پس از توضیحاتی که به آنها داده شد، بازرس مذکور به سهو خود پی برد و پس از هماهنگی آنها با دبیرخانه آژانس موضوع عملا حل شد؛ ضمن اینکه نامه‌ای از جانب دفتر پادمان سازمان انرژی اتمی ایران در پاسخ به نامه قبلی آژانس در این زمینه ارسال شده است».

افزون بر آن محمد اسلامی هم پنجشنبه هفته گذشته در مراسم افتتاح پنجاه‌وسومین نمایشگاه دستاوردهای حوزه صنعت هسته‌ای و رونمایی از آخرین دستاوردهای سازمان انرژی اتمی ایران درباره گزارش ادعایی آژانس تصریح کرد: «موضع‌گیری آژانس باعث ابراز تأسف است؛ اولا گزارش‌ها درباره هیچ کشوری جز ایران بلافاصله رسانه‌ای نمی‌شود؛ برداشت بازرس آژانس از بازدیدش در فردو نادرست بود؛ اما آن را بلافاصله به آژانس گزارش کرد؛ ما بلافاصله توضیحات را ارائه دادیم که فیلم آن موجود و قابل ارائه است؛ این توضیحات همان روز مکاتبه شد؛ بازرس آژانس هم متوجه اشتباه خود شد».

البته رئیس سازمان انرژی اتمی جمعه‌شب نیز در یک گفت‌وگوی تلویزیونی راجع به چرایی درز اطلاعات هسته‌ای ایران و در پاسخ به این سؤال که با وجود اینکه قبلا یکی از بازرسان سابقه داشته که مواد مشکوک به داخل تأسیسات برده است و با این وضعیت چرا همکاری‌ها ادامه دارد؟ گفت: «همکاری ما در قالب برجام طبق قانون راهبردی است و در بخش فعالیت‌های پادمانی هم ما در همان چارچوب فعالیت می‌کنیم».

اسلامی تأکید کرد: «موارد بیرون از پادمان که سیاسی و دیکته‌شده از حنجره آژانس و شخص مدیرکل بیرون می‌آیند، مورد اعتراض ما بوده و اتفاقا دیروز نامه‌ای به آژانس دادیم که یک بازرس که خودش با نماینده ارشد پادمان فرستاده شده و از تأسیسات ما بازدید کرده، اشتباه کرده و گزارش نادرستی داده است؛ ولی باز مدیرکل آژانس این مسئله را رسانه‌ای کرد! این رفتار غیرحرفه‌ای است و پذیرفته نیست و امیدواریم این رویه از سوی مدیرکل آژانس تداوم نیابد؛ زیرا این کار برای اعتبار او و آژانس پذیرفته نیست».

بیانیه مشترک یا پاسخِ پاسخ

با وجود پاسخ تهران به ادعای آژانس، آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای مشترک به گزارش اخیر آژانس اتمی درباره مغایرت در پیکربندی دو آبشار سانتریفیوژ در نیروگاه فردو با آنچه ایران پیش‌تر اعلام کرده بود، واکنش نشان دادند. در بیانیه مشترک آمریکا و تروئیکای اروپایی آمده است: «ما دول فرانسه، آلمان، انگلیس و ایالات متحده متوجه گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره اینکه ایران تغییرات اساسی در پیکربندی برخی از سانتریفیوژهایش بدون اطلاع پیشین به آژانس اتمی اعمال کرده، شده‌ایم. این سانتریفیوژها اورانیوم غنی‌سازی‌شده با خلوص ۶۰ درصد تولید می‌کنند و در نیروگاه غنی‌سازی فردو واقع هستند».

در ادامه بیانیه نوشته شده است: «همان‌طور که آژانس عنوان کرده است، اعمال تغییرات با تعهدات ایران ذیل توافق پادمانی لازم عدم اشاعه هسته‌ای مغایر نیست. عدم اطلاع‌رسانی لازم باعث تضعیف توانایی آژانس اتمی در شناسایی به‌موقع مسائل در تأسیسات هسته‌ای ایران می‌شود. تغییر جدید گزارش‌شده در پیکربندی آبشار سانتریفیوژ استفاده‌شده در ساخت اورانیوم نزدیک به سطح سلاح، باعث تضعیف لزوم تعهد گزارش‌دهی پادمانی ایران و همچنین تضعیف پذیرش بررسی‌های پادمانی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی لازم می‌داند، می‌شود».

این چهار کشور در بیانیه خود مدعی شده‌اند: «نکات ایران مبنی بر اینکه این اقدام به اشتباه انجام گرفته است، کافی نیست. ما اقدامات ایران را مبنی بر گزارش‌های بی‌طرف و عینی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قضاوت می‌کنیم و نه با هدف اعلام‌شده از سوی ایران. ما یادآور می‌شویم که تولید اورانیوم غنی‌سازی‌شده با خلوص بالا در نیروگاه غنی‌سازی فردو تهدیدات اشاعه هسته‌ای بزرگی در پی دارد و هیچ توجیه غیرنظامی معتبری ندارد».

آمریکا و تروئیکای اروپایی همچنین در بیانیه مشترک خود ادعا کرده‌اند: «اقدامات ایران از آنجایی که به اعمال تعهدات راستی‌آزمایی و شفافیت ذیل برجام خاتمه داده (ازجمله با خاتمه‌دادن به پروتکل الحاقی برای قریب به دو سال)، بسیار بیشتر نگران‌کننده است. ایران همچنین هیچ پاسخ معتبری به سؤالات برجسته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در راستای تحقیقات پادمانی آژانس ارائه نداده است؛ با وجود اینکه دو قطع‌نامه در این زمینه از طرف شورای حکام در سال گذشته تصویب شده است». در انتهای بیانیه آمریکا و سه کشور اروپایی آمده است: «ما از ایران می‌خواهیم که از همه تعهدات قانونی‌اش ذیل توافق پادمانی جامع با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیروی کند و همکاری کاملی با آژانس در اجرای پادمان‌های مؤثر در فردو داشته باشد».

تنها اهرم فشار تهران تا کجا برش دارد؟

اگرچه تهران در سه موضوع یا سه سرفصل «حقوق بشر»، «جنگ اوکراین و ارسال پهپاد» و «اختلافات پادمانی و احیای برجام» با غرب چالش‌های جدی دارد و به‌همین‌دلیل در سیاست خارجی با مشکلاتی مواجه شده است؛ اما تهران در موضوع پرونده فعالیت‌های هسته‌ای از اهرم چانه‌زنی و برگه فشار برای ایجاد موازنه برخوردار است. به‌همین‌دلیل آمریکا و تروئیکای اروپا در اقدام‌های تقابلی سعی دارند که این اهرم فشار تهران را هم ناکارآمد کنند تا ایران به یک خلع سلاح کامل در هر سه موضوع برسد و توان توازن‌بخشی از تهران گرفته شود. در‌این‌صورت انعطاف، عقب‌نشینی و وادار‌کردن تهران به پذیرش توافق جدید در هر سه موضوع فوق کار چندان سختی نخواهد بود.

از این منظر بیانیه مشترک غربی‌ها در پی ادعای آژانس مؤید همین گزاره است. به این معنا که سعی می‌شود پرونده فعالیت‌های هسته‌ای تا برگزاری نشست فصلی شورای حکام در ماه مارس هر روز پیچیده‌تر و بحرانی‌تر شود تا عملا زمینه برای صدور قطع‌نامه‌ای تندتر و الزام‌آورتر علیه ایران شکل بگیرد. هرچند در‌این‌میان برخی بازیگران مانند اسرائیل بر آن هستند که فضا به قدری رادیکال شود که پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران از شورای حکام به شورای امنیت کشیده شود یا سه کشور اروپایی عضو برجام را تحریک به فعال‌کردن مکانیسم ماشه کنند؛ کما‌اینکه در این راستا شاهد سفر جمعه بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل به فرانسه با موضوع ایران و تلاش برای فشار به پاریس در راستای پایان‌دادن به دیپلماسی هسته‌ای در کنار حمله شنبه‌شب هفته گذشته به یکی از تأسیسات دفاعی ایران در اصفهان بودیم.

البته حامد قاسم‌پور در گفت‌وگو با «شرق» معتقد است فضای رادیکال مدنظر بنیامین نتانیاهو و اسرائیلی‌ها روی دیپلماسی هسته‌ای اروپا و به‌ویژه آمریکایی‌ها جواب نمی‌دهد. در تبیین بیشتر این گزاره، تحلیلگر مسائل بین‌الملل به نکته‌ای مهم اشاره دارد که اگر غربی‌ها به خواست نتانیاهو و اسرائیل فعال‌کردن مکانیسم ماشه یا توقف مذاکرات هسته‌ای با ایران را اجرائی کنند یک معنا بیشتر ندارد و آن هم دادن چراغ سبز به تهران برای رسیدن به نقطه گریز هسته‌ای است؛ در‌حالی‌که به باور این مفسر حوزه برجامی، هم اروپایی‌ها و هم دولت بایدن با وجود همه فشارهای چند ماه اخیر در حوزه‌های مختلف سعی دارند که همچنان مسیر و زمینه برای مذاکرات هسته‌ای باز بماند تا در نهایت توافق جدید مدنظر را به تهران تحمیل کنند.

عباس نجفی هم دیگر کارشناسی بود که ضمن تأیید گفته‌های قاسم‌پور، اذعان دارد: «غربی‌ها از طریق اهرم فشار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای حکام به دنبال اعمال «یک فشار مهندسی‌شده» بر ایران هستند». این تحلیلگر حوزه سیاست خارجی هدف غرب از اعمال این فشار مهندسی‌شده را در دو مسئله خلاصه می‌کند که «واشنگتن و تروئیکای اروپایی به موازات ایجاد انعطاف در تهران برای همکاری هسته‌ای با هدف حل اختلافات پادمانی و رفع نگرانی‌های خود ذیل دور‌کردن ایران از نقطه گزیر اتمی، می‌خواهند وضعیت به سمتی سوق پیدا کند که پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران به سرفصل تداوم فشارها، تحریم‌ها، اجماع و انزوای ایران بدل شود که سینرژی موارد مختلف، توافق جدیدی را به ایران تحمیل کند». با این تحلیلی که نجفی ارائه داد، او به «شرق» از منازعه جدی تهران و غرب در موضوع فعالیت‌های هسته‌ای می‌گوید؛ چراکه به نظر این تحلیلگر، تهران تنها در این زمینه می‌تواند اهرم فشار و کارت بازی داشته باشد تا غرب را وادار به تعدیل مواضع کند.

پیرو نکات این دو کارشناس، «شرق» مجددا بر نکته پیش‌گفته خود تأکید دارد که روند تحولات گذشته به‌ویژه در روزهای اخیر یک «فضای معنادار» را در مذاکرات هسته‌ای احیای برجام و به‌خصوص پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران شکل داده است. در سایه این فضای معنادار، ایران اختلافات پادمانی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به موازات سیر تحولات تنظیم خواهد کرد. از این منظر اگر روند تحولات، تقابل‌ها و فشارها علیه ایران در روزها و هفته‌های پیش‌رو تشدید شود، تهران هم در مقابل این تقابل‌ها طبیعتا از پرونده فعالیت‌های هسته‌ای به‌عنوان یک اهرم و برگه بازی استفاده خواهد کرد. البته لازم به ذکر است که اگر گسل کنونی بین ایران و آژانس ادامه پیدا کند و اختلافات پادمانی لاینحل باقی بماند، امکان دارد که تنها اهرم فشار ایران هم با مشکلاتی مواجه شود.