پارادیپلماسی فرامرزی؛ منطقه گرایی فرهنگی از چشم‌انداز ایران فرهنگی

دیپلماسی ایرانی: دکتر مریم خالقی نژاد، سال قبل مدل منطقه گرایی پارادیپلماتیک را به ثبت رساند. او در سال 1396 با همکاری یکی از اساتید دانشگاه، کتاب پارادیپلماسی را برای ایران و عراق به صورت میدانی کار کرد. اکنون وی کتاب جدیدی را تحت عنوان "پارادیپلماسی فرامرزی، منطقه گرایی فرهنگی از چشم انداز ایران فرهنگی" با نگاهی به منطقه گرایی تالیف کرده که توسط انتشارات قومس منتشر شده است. به همین مناسبت گفت وگویی را با ایشان انجام داده ایم که در ادامه می خوانید: 

کتاب پارادیپلماسی فرامرزی از اولین کتاب هایی است که در عرصه تحولات دیپلماتیک به بررسی عینی ظرفیت های مختلف بر اساس نظریات جدید مطرح شده پرداخته است، درخصوص کلیات کتاب جهت آشنایی مخاطبان توضیحی دهید؟

برای توضیح مقدماتی محتوای کتاب خدمت مخاطبان گرامی عرض کنم که تغییر و تحولات جهانی شدن موجب مطرح شدن نظریه¬ها، رویکردها و استراتژی¬های جدیدی شده است. ظهور کنشگران مختلف باعث تکثر در روش¬های افزایش قدرت شده که در عرصه سیاست خارجی و روابط بین¬الملل، پارادیپلماسی نمود بارز آن است. پارادیپلماسی که به معنای کنشگری و نقش آفرینی بازیگران غیر دولتی است در این اثر نیز نقطه کانونی است. در این کتاب ضمن در نظر داشتن اکثر ابعاد و مشخصات نظریه پارادیپلماسی تلاش شده است تا بعد جغرافیایی پارادیپلماسی را به مرزهای فرهنگی تغییر داده و به بررسی ظرفیت¬های پارادیپلماتیک کشورهای حوزه ایرن فرهنگی بپردازد. با بیان توجیحات و دلایل فرامرزی کردن پارادیپلماسی، به بررسی کشورهای حوزه ایران فرهنگی پرداخته شد تا به عنوان نمونه¬ای از تئوری پارادیپلماسی فرامرزی معرفی شود و یافته¬ها را به عنوان گفتمان جدیدی از ایران فرهنگی ارائه کند. پس از بررسی¬های جامع، مدل جدیدی از منطقه¬گرایی تحت عنوان "منطقه-گرایی پارادیپلماتیک" در عرصه سیاست خارجی ترسیم و ارائه شده است.

بی تردید اهمیت مدلهای مختلف دیپلماسی در عصر جهانی شدن بر کسی پوشیده نیست. شما در عنوان کتاب با پارادیپلماسی فرامرزی و منطقه گرایی استفاده کرده اید در این خصوص نیز توضیحاتی را بگویید؟

ببینید در نظریات پارادیپلماسی یکی از مهمترین ویژگی ها مرزهای جغرافیایی مطرح شده، به عبارتی برای پارادیپلماسی سه ویژگی مهم و محور مهم جغرافیا، فرهنگ و اقتصاد مطرح شده در این کتاب بر اساس مشورت با اساتید صاحب نظر و پژوهش های چندین ساله، مرزهای جغرافیایی از نظریه پارادیپلماسی حذف شد و جایش را به مرزهای فرهنگی داده است. با توجه به اینکه اکثر کشورهای حوزه ایران فرهنگی که در فرهنگ و تمدن اشتراکات زیادی را داریم که در منطقه هستند اما همه دارای مرز مشترک جغرافیایی نیستند تلاش شد تا عنوانی را برگزینیم که جامع باشد و همانطور که مستحضرید نهایتا به مدلی ختم شد که در عرصه منطقه گرایی قرار دارد.

در سال 1396 کتابی را چاپ کردید که آن کتاب برای اولین بار در ایران پیرامون نظریه پارادیپلماسی قرار داشت و در برخی از رشته های مربوطه منبع قرار داده شد، این کتاب چه تقاوتی را با کتاب قبلی دارد؟

همانطور که در سوال قبلی مطرح شد در این کتاب عنوان فرامرزی مطرح شده است یعنی دیگر محوریت مرزهای جغرافیایی مد نظر نیست، ثانیا در کتاب سال 1396 ما به بررسی صرفا کشور عراق بدون دستیابی به مدل و الگوی جدیدی پرداختیم علی رغم جامع بودن کتاب قبلی اما صرفا بر یک کشور تمرکز داشت اما در کتاب حاضر کشورهای مختلف حوزه ایران فرهنگی: ترکیه، عراق، آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، قزاقستان، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، گرجستان، هندوستان و کشور روسیه نیز به جهت اشتراکات فرهنگی و روابط اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است که در اخر پس از جمع اوری مطالب و مستندات منجر به استخراج مدل و الگوی منطقه گرایی پارادیپلماتیک با کنشگری بازیگران فراملی و فروملی شد. به عبارتی این منطقه گرایی نه به صورت دولتی بلکه توسط بازیگران پارادیپلماتیک ترسیم شده است.

از کشورهای مختلف حوزه ایران فرهنگی و دیپلماسی صحبت شد که شما به بررسی ظرفیت های مختلف پارادیپلماتیک آنها در دو حوزه فرهنگ و اقتصاد پرداخته اید، در خصوص این فصول بگوییدو چه حوزه هایی را مورد بررسی قرار داده اید و از چه منابعی استفاده کرده اید؟

در کتاب نام برده با توجه به گستردگی کشورهای مورد مطالعه و تحقیق بی تردید باید از منابع معتبر و دست اول استفاده کنم به همین دلیل همه مطالب و موارد استنادی این کتاب با روش مصاحبه با افرادی بوده است که در آن کشور مشغول فعالیت دیپلماتیک از سوی جمهوری اسلامی ایران بوده اند. در این مسیر مصاحبه ها با رایزنان فرهنگی، سفرای محترم، کارشناسان هر کشور در سازمان فرهنگ و امثالهم استفاده شده و  برای عرصه اقتصادی نیز بر اساس آمارهای به روز و موجود سازمان های مربوطه از میزان روابط (دولتی و غیردولتی) استفاده شده است. اما در خصوص محورهای فرهنگی و اقتصادی در عرصه فرهنگی با استفاده از نظریه پارادیپلماسی اما به صورت فرامرزی به ظرفیت های فرهنگی اعم از ظرفیت های هویتی، زبانی، دینی مذهبی، موسیقی و فیلم، هنر و معماری، صنایع دستی، قومیت، مشاهیر و مفاخر، ضرب المثل، گردشگری، علم و دانش پرداخته است. محور دیگر به ظرفیت های اقتصادی میان کشورهای نام برده اختصاص دارد تا میزان ظرفیت روابط پارادیپلماتیک را نشان دهیم که در هر قسمت در آخر هر محور با نام بردن کنشگران مختلف  به فعالیت برخی کنشگران غیر دولتی و میزان تاثیرگذاری آنها را در برقراری روابط چندجانبه پرداخته شده است.

سوال آخر اینکه در این زمینه چه طور منابع مرتبط را جمع آوری کردید، آیا از افراد آکادمیک در این حوزه هم نظرسنجی می کردید؟ و چه پیشنهادی دارید در بسط این محور توسط نویسندگان دیگر و پژوهشگران مختلف که در زمینه دیپلماسی فعالیت دارند؟ همچنین اگر نکته ای أر آخر دارید بفرمایید.

بی تردید برای تحقق چنین کتابی که به سختی جمع آوری شد برای سنجش نظریه در خصوص ایران و کشورهای حوزه ایران فرهنگی می بایست با افراد و اساتید برجسته و صاحب فکر مشورت می کردم که در این زمینه بنده از صاحب نظران این عرصه بخصوص در عرصه دانشگاهی مانند زنده یاد پروفسور احمد ساعی، دکتر علی اشرف نظری، استاد دانشگاه تهران و یا مدیران بازنشسته وزارت کشور، وزارت امور خارجه و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مانند آقای اسماعیلی مشورت و راهنمایی گرفته ام و در طول دوره نگارش مدیران مختلف فرهنگی و اساتید نام برده همراه بنده بوده اند.  ببینید استارت این کار از ترم اول دوره دکتری بنده در سال 1396 خورده شد که در آن زمان با همفکری و راهنمایی های اساتید بزرگوارم به این نتیجه رسیدیم که نمی توانیم پارادیپلماسی و ظرفیت های پارادیپلماسی را در قالب بررسی فقط کشور عراق باقی بگذاریم و به عبارتی حق مطلب را ادا نکرده ایم و این توان وجود دارد که کار جامعی صورت بگیرد تا ظرفیت های کشورهای منطقه بر اساس ابزارها و روش های جدید مانند پارادیپلماسی مورد سنجش قرار بگیرند. علی رغم تمام سختی هایی که در جمع آوری مطالب داشتم اما راهنمایی اساتید و کمک های بزرگواران فرهنگ دوست سازمان فرهنگ، اتاق های بازرگانی و ... خوشبختانه توانستم در طول چند سال با تلاش های مکرر و انجام مصاحبه های مختلف برای بدست آوردن اطلاعات تازه و به روز و معتبر از کشورهای نام برده مطالب را جمع آوری کنم. در آخر عرایضم تنها توصیه ام به پژوهشگران مختلف آن است که از تلاش برای کشف و یا اعمال نظریات جدید در قالب کمک به منابع آکادمیک و دستگاه دیپلماسی کشور دریغ نکنند و از هیچ سختی در این مسیر نهراسند. باشد که با تلاش تک تک ایرانیان افزایش هرچه بیشتر قدرت جمهوری اسلامی ایران را شاهد باشیم.

عنوان کتاب: پارادیپلماسی فرامرزی

نویسنده: دکتر مریم خالقی نژاد

نوبت چاپ: اول

سال چاپ: ۱۴۰۱

شابک: ۸-۸۵-۸۸۱۱-۹۶۴-۹۷۸

شمار برگه: ۲۸۴

اندازه: رقعی

وزن: ۳۳۶ گرم

قیمت: ۱۱۰۰۰۰ تومان