نقش مستقیم ترکیه در تنش میان تاجیکستان و قرقیزستان

نویسنده: دکتر احسان موحدیان

دیپلماسی ایرانی: در یک هفته اخیر دور جدیدی از درگیری مرزی میان دو کشور قرقیزستان و تاجیکستان روی داده که علی رغم تلاش کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی برای ایجاد صلح، ترکیه نقش مخربی در این زمینه ایفا کرده است.

این نقش مخرب یادآور نقش مخرب ترکیه در منطقه قفقاز و حمایت بی چون و چرای این کشور از باکو علیه ارمنستان است که موجب شده علی رغم همه تلاش های انجام شده، روند ناآرامی های این منطقه ادامه یابد و باکو برای اشغال خاک یک کشور مستقل و از بین بردن مرز ایران و ارمنستان نقشه های شومی را در سر بپروراند.

در جریان درگیری های مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان، رسانه های وابسته به ترکیه و جمهوری آذربایجان به طور مرتب تصاویری از حملات پهپادهای مونتاژشده در ترکیه موسوم به بیرقدار را به اهدافی در خاک تاجیکستان منتشر می کردند که در برخی از این حملات تجهیزات و استحکامات ارتش تاجیکستان دچار آسیب می شد. ترکیه با این اقدام نقش مخرب خود در تنش های میان ارمنستان و باکو را مجددا تکرار کرده و به قرقیزستان امکان داده است تا دامنه درگیری های مرزی خود با تاجیکستان را که قبلا بسیار محدود بود توسعه دهد. حمایت ترکیه از قرقیزستان در راستای دفاع این کشور از یکی از اعضای اتحادیه کشورهای ترک زبان قابل تفسیر است و اردوغان با این اقدام تلاش دارد برای سایر کشورهای عضو نقش پدری و حمایتی ایفا کند و دامنه نفوذ خود را در آنها توسعه دهد تا بتواند به جاده صاف کن ناتو و رژیم صهیونیستی تا آن سوی دریای کاسپین مبدل شود و روند محاصره و تهدید منافع و امنیت کشورهای غیرترک مانند تاجیکستان، افغانستان، روسیه، چین و ایران را تداوم ببخشد.

ایران در سال های اخیر تلاش کرده است روابط خود با تاجیکستان را پس از یک دوره فترت و مشکلات مختلف توسعه دهد و این کشور همزبان و دوست را در برابر تهدیدات مختلف و مشترک همراه کند. بدیهی است که ایران بر خلاف ترکیه از افزایش درگیری ها در منطقه قفقاز و آسیای میانه و نیز بی ثباتی منطقه که به منافع اقتصادی و سیاسی و امنیت کشورهای مختلف لطمه می زند، استقبال نمی کند. اما جمهوری اسلامی برای دفاع از کشورهای دوست در آسیای میانه در برابر نیروهای متخاصم مصمم است و از همین رو در یک سال اخیر تلاش کرده است توان نظامی تاجیکستان را با اقداماتی همچون تاسیس کارخانه تولید پهپاد تمام ایرانی ابابیل۲ تقویت کند. بدیهی است روسیه و چین نیز در این زمینه درک مشترکی با ایران دارند و از تحریکات ترکیه در قرقیزستان برای تشدید تنش با تاجیکستان استقبال نمی کنند.

اختلافات قرقیزستان و تاجیکستان مربوط به دوره حاکمیت شوروی بر جمهوری های مذکور است. مرزهای این دو کشور در بسیاری از نقاط نامشخص و مبهم باقی مانده و نقاط صفر مرزی دو طرف عموما علامت گذاری نشده است. هنوز حدود 600 کیلومتر از نقاط مرزی دو کشور نامشخص است و با توجه به وجود مراتع و منابع آبی در این مناطق، انجام چنین کاری مناقشه برانگیز خواهد بود. در سال های اخیر اختلاف نظر کشاورزان و دامداران محلی در زمینه استفاده از مراتع و منابع آبی و حضور اتباع دو طرف در مناطق مورد اختلاف و واکنش مرزبانان دو کشور موجب درگیری های مختلفی شده است.

یکی دیگر از عوامل اختلاف دو کشور منطقه واروخ است که سرزمینی متعلق به تاجیکستان است و در داخل مرزهای قرقیزستان به صورت محاصره شده قرار دارد. اتصال واروخ به تاجیکستان جز از طریق یک جاده تحت نظر قرقیزستان ممکن نیست. تاجیکستان بیم دارد که قرقیزستان برای تسلط بر واروخ و منابع آبی مناسب آن تلاش کند.

ترکیه تلاش دارد با تاکید بر هم نژادی و هم زبانی (هر چند دو طرف باید با مترجم با یکدیگر گفت وگو کنند) به قرقیزستان نفوذ و تاثیر خود را بر این کشور افزایش دهد و رسانه های این کشور نیز به صراحت از قرقیزستان جانبداری می کنند؛ رفتاری که یادآور نقش مخرب ترکیه در نزاع میان آذربایجان و ارمنستان است. از سوی دیگر ترکیه رفتاری مشابه با ارمنستان را در قبال تاجیکستان در پیش گرفته و به دنبال نفوذ و تعامل اقتصادی در این کشور از طریق واردات کالایی مانند آلومینیوم از این کشور است. ترکیه برای حفظ ظاهر حتی برای فروش سلاح به تاجیکستان نیز اظهار آمادگی کرده است. با این حال رویه عملی ترکیه در نزدیکی بیشتر به قرقیزستان تعادل بین دو کشور تاجیکستان و قرقیزستان را که تا چندی قبل تمام نیازهای تسلیحاتی خود را از روسیه تامین می کردند، برهم زده و افزایش رقابت تسلیحاتی و درگیری های دو طرف علی رغم شرایط نامنساب اقتصادی هر دو کشور را موجب شده است.

باید توجه داشت که پهپاد سلاحی برای نبردهای نامتقارن است و استفاده از پهپادهای تهاجمی بیرقدار ترکیه با قابلیت نصب انواع تسلیحات (بر خلاف پهپادهای ساده روسیه که تنها برای شناسایی در روز قابل استفاده هستند) تنش های محلی بین دو کشور قرقیزستان و تاجیکستان را که قبلا سطح محدود و معینی داشت، گسترش داده و به قرقیزستان امکان می دهد خسارات جانی و مالی بیشتری به تاجیکستان تحمیل کند، تسلیحات و ادوات زرهی و پایگاه های نظامی این کشور را در فواصل دورتری تخریب کند و دامنه نزاع را حتی به شهرهای بزرگ بکشاند. نکته مهم این است که قرقیزستان پهپادهای خریداری شده از ترکیه را در واحد خدمات مرزبانی و زیر نظر کمیته دولتی امنیت ملی به کار گرفته و آنها را به ارتش و یا نیروی هوایی تحویل نداده است. این کمیته نهاد اصلی تصمیم‌گیر در موضوع مناقشات مرزی با تاجیکستان است و خط مقدم نبردهای احتمالی مرزی با همسایه محسوب می‌شود. حضور این پهپادها در ارتش می‌توانست به معنای پشتیبانی مرزبانی در درگیری‌های مرزی تلقی شود، اما به کارگیری آن‌ها در کمیته دولتی امنیت ملی گویای پیام‌های واضح‌تری است. همچنین قابلیت‌های تهاجمی بیرقدار که دست برتر احتمالی را به قرقیزستان در نبردهای آتی می‌دهد، شرایط دشواری را برای تاجیکستان ایجاد خواهد کرد.

تداوم این وضعیت در شرایطی که روسیه و چین تحرک چندانی برای پایان دادن به این تنش منطقه ای ندارند، باعث نفوذ خزنده ترکیه و رژیم صهیونیستی به آسیای میانه و ایجاد یک منطقه جدید مین گذاری شده برای این کشورها و نیز ایران می شود. در این شرایط پایگاه جدیدی برای نقش آفرینی مخرب علیه منافع ایران، روسیه و چین در آسیای میانه شکل می گیرد که پیوستگی آن با افغانستان بی ثبات تحت حکومت طالبان، شرایط به مراتب نامطلوب تری را به وجود خواهد آورد. از همین رو ضروری است روسیه، چین و ایران برای مقابله با این تهدیدها و نیز تهدیدهای ناشی از شیطنت ترکیه در قفقاز جنوبی هر چه سریع تر به یک درک مشترک امنیتی، نظامی، سیاسی و اقتصادی برسند و حریف را به عقب برانند.