ایران، کشوری ناشناخته برای مردم آسیای میانه

نویسندگان: الیزابت وود و توماس بیکر

دیپلماسی ایرانی: در سال‌های اخیر، چین کم کم خود را تبدیل به شریکی پیشرو در آسیای مرکزی کرده – پکن در طی این فرآیند، مبالغ غیر قابل تصوری را در منطقه سرمایه‌گذاری کرده و نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را گسترش داده است. با این حال، ایران، در حالی که هم اکنون قادر به رقابت در همه جبهه های آسیای مرکزی با چین نیست، اما به سمت تقویت تعامل با منطقه حرکت کرده است. تهران، با ترکیب قرابت دینی و قومی قابل توجه خود با بسیاری از کشورهای این منطقه و دسترسی به بنادر حیاتی و اولویت های امنیتی که در افغانستان دارد، از سطح ارتباطی بیش تر از رابطه ای تنها صمیمانه با کشورهای آسیای مرکزی بهره برده است. برای این منظور، ایران سیاست جدید «نگاه به شرق» را برای تعامل با کشورهای آسیای مرکزی به صورت انتخابی و دوجانبه اجرا کرده است. این سیاست در تضاد با رویکرد هژمونیک چین می باشد که با گسیل میلیاردها دلار به سمت آسیای مرکزی، این منطقه را به عنوان یک عنصر حیاتی برای زیرساخت های جهانی و افزایش قدرت نرم خود می بیند.

مرکز نظرسنجی آسیای مرکزی طی یک پروژه تحقیقاتی دوسالانه که در مقیاس بزرگ انجام می شود، با بررسی جو اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در کشورهای آسیای مرکزی از طریق انجام مصاحبه با هزار تا دو هزار نفر در هر کشور که در چندین دوره مختلف از سال ۲۰۱۷ تا سال ۲۰۲۱ انجام شده، نتایج جمع آوری داده ها را منتشر ساخته است. بر اساس نتایج این مرکز، ایران در منطقه آسیای مرکزی به ظاهر ناشناخته تلقی می شود: اثبات نشده، آزمایش نشده و ناآشنا! با این حال، ایران می تواند خود را به عنوان یک شریک مکمل احتمالی در افق این منطقه ببیند که مجموعه ای متفاوت از فرصت ها و چالش ها را برای آسیای مرکزی ارائه می دهد.

ایران کشوری است که با توجه به میراث فرهنگی و زبانی که امپراتوری آن در این منطقه به جا گذاشته، دارای پیوندهای تاریخی عمیقی با بخش های وسیعی از آسیای مرکزی است. حتی امروزه، جمعیت زیادی از مردمان شهرهای ازبک مانند سمرقند و بخارا فارسی زبان هستند و کشوری مثل تاجیکستان از نظر قومی و زبانی اکثریتی فارس دارد. با این حال، تنها در زمان های اخیر بوده که آسیای مرکزی با تبدیل شدن به یک اولویت سیاسی برای تهران تبدیل به منطقه ای شده که به عنوان یک «پل» بالقوه بین ایران و شرق محسوب می شود. سیاست «نگاه به شرق» جنبه کلیدی رویکرد ایران به روابط بین‌الملل را تشکیل می‌دهد و برای این کشور تعامل با کشورهای منطقه به صورت دوجانبه به ویژه در قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان آغاز شده است.

احساسات عمومی نسبت به ایران ضعیف و نامطمئن است

با تعجب فراوان، بسیاری از افراد در قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان احساساتی دوپهلو نسبت به ایران دارند. علیرغم میراث بزرگ ایران در بخش‌هایی از آسیای مرکزی و تلاش‌های اخیر تهران برای حضور قوی‌تر در منطقه، برای بسیاری ایران در خارج از رادار قرار گرفته است.

هنگامی که از شرکت کنندگان در مورد ایران پرسیده شد، حداقل یک چهارم و در بسیاری موارد تعداد بیشتری از پاسخ دهندگان از قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان با گزینه «نمی دانم» به طیفی از سوالات مرکز نظرسنجی پاسخ دادند.

 
قزاقستان - سوال: وقتی در مورد دیگر کشورها فکر می کنید، لطفا بگویید نظرتان در مورد ایران چگونه است؟ (رنگ ها به ترتیب از سمت چپ) : بسیار مطلوب، تا حدی مطلوب، تا حدی نامطلوب، بسیار نامطلوب، بی پاسخ، نمی دانم.

ازبکستان

 
قرقیزستان

علاوه بر این، از سال ۲۰۱۷ به بعد، تعداد کسانی که نظری بسیار نامطلوب نسبت به ایران داشه اند به طور پیوسته افزایش یافته است. با توجه به نفوذی که چین و روسیه در حال حاضر در این منطقه دارند، احتمالا ساکنان این کشورها در پذیرش شریک خارجی بزرگ دیگری در منطقه احساس تردید می کنند. می توان تصور کرد که سیاست گذاران در آسیای مرکزی پیامدهای احتمالی صدور انقلاب اسلامی ایران بر جمعیت خود را در نظر خواهند گرفت، به خصوص که بعد از فروپاشی شوروی، ملت های آسیای مرکزی برای تثبیت موقعیت خود به عنوان دولت های مستقل چه از نظر سیاسی و چه از نظر فرهنگی مبارزه کرده اند. 

ایران به عنوان یک شریک خارجی تکمیل کننده و بالقوه در آینده

قزاقستان کشوری است که به خاطر مشارکت در حل و فصل مناقشات بین‌المللی با ایران در ارتباط بوده است. این کشور آسیای مرکزی اغلب نقش میزبان مذاکرات هسته‌ای ایران را داشته است. حجم تجارت بین دو کشور افزایش یافته و معرفی دالان ریلی شرق خزر در سال ۲۰۱۴ باعث شده تا مسیری سریع‌ تر و ارزان‌ تر برای جابه‌جایی کالا (و احتمالا مسافر) و ارتباط بین این دو کشور فراهم شود.

علی رغم عدم تمایل ازبکستان در گذشته به توسعه روابط با ایران، روابط دوجانبه بین دو کشور شکوفا شده است. با افزایش تجارت میان ایران و ازبکستان، به ویژه در بخش تولیدات کشاورزی، موضوع ایجاد دالان های ترابری مورد بحث قرار گرفته است. هر دو کشور در جریان روند صلح افغانستان که موضوعی با اولویت فوق العاده برای ایران و با هدف افزایش نقش این کشور در امنیت منطقه بوده، همکاری کرده اند. ایران از طریق همکاری با ازبکستان که قدرتی بزرگ در منطقه است، خود را در موقعیتی قرار داده که با در نظر گرفتن چالش‌های فاجعه‌ باری که تهران در داخل با آن مواجه است، ممکن است باعث شود تا عملکردی بهتر از آن چه مورد انتظار است، داشته باشد؛ همین مسئله هم شاید زنگ خطری برای آینده باشد، چرا که ایران رویارویی با چنین مسائل بزرگ‌ در مقیاسی بزرگ‌تر را در دستور کار قرار خواهد داد.

قرقیزستان تنها کشوری در منطقه است که قرارداد همکاری ۱۰ ساله با ایران را در سال ۲۰۱۶ به امضا رسانده و همچنین اولین کشوری است که در سال ۲۰۰۷ توانست امکان جابه جایی کالا در بندر چابهار خلیج عمان را به دست آورد. امکان ارتباط با دریا برای کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی اهمیتی ویژه دارد و این کشورها برای دسترسی به مسیرها و تسهیلات تجاری با هم در رقابت به سر می برند. هند همچنین به ترکمنستان برای دسترسی به چابهار کمک کرده و بدین ترتیب دروازه ای را برای تجارت به منطقه از طریق این کشور نیز باز کرده است. به نظر می رسد که ایران و هند به طور مستقیم این مسئله را در دستور کار قرار داده و اقدام به تقویت روابط و افزایش فرصت ها برای همکاری کرده اند.

علی رغم احساسات منفی ساکنان این کشورها در رابطه با ایران، بسیاری از افراد هستند که در میانه میدان قرار گرفته اند: بی اطلاع از ایران و اولویت های آن! ایران ثابت نشده و ناشناخته باقی مانده، اما اولویت های آن برای منطقه – به ویژه امنیت و دسترسی به دریا – برای رشد تک تک کشورهای آسیای مرکزی بسیار برجسته است. آیا تغییر جهت ایران به سمت آسیای مرکزی به تهران این اجازه را خواهد داد تا در محیط چند قطبی جدید، هژمونی اقتصادی چین در منطقه را به چالش بکشد؟ در حالی که بعید است ایران در کوتاه مدت به رقیبی مستقیم برای چین تبدیل شود، سیاست «نگاه به شرق» تهران می تواند مجموعه جدیدی از فرصت ها را برای منطقه آسیای مرکزی فراهم کند.

با نگاه به آینده، ایران باید به تعامل دوجانبه با کشورهای آسیای مرکزی ادامه دهد و مفیدترین سیاست ها را برای نزدیکی هدفمند و معنادار تعیین کند. تهران همچنین باید به دنبال عرضه چشم انداز اقتصادی خود به منطقه از طریق افزایش همکاری با برنامه های یکپارچه سازی اقتصادی در منطقه باشد. ایران مجوز اولیه برای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای به رهبری روسیه و چین را دریافت کرده و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ریاست روسیه یک قرارداد تجاری ترجیحی بزرگ با این کشور منعقد کرده است. ادامه این مسیر و در این روند ارتقای جایگاه ایران به فراتر از یک بازیگر ناشناخته و بیگانه در چشم شهروندان عادی آسیای مرکزی، هم ایران و هم آسیای مرکزی را در موقعیتی منحصر به‌ فرد قرار خواهد داد.

منبع: دیپلمات / ترجمه: علی مفتح