کلید اتمام مذاکرات دست کیست؟!

دیپلماسی ایرانی – اگر چه در واپسین روزهای پایانی سال گذشته هیات های اروپایی حاضر در وین با گرفتن عکس یادگاری از احتمال پایان مذاکرات و نزدیک بودن حصول توافق خبر دادند، اما ظهر ۲۰ اسفندماه سال گذشته (۱۱ مارس) بود که جوزف بورل در توئیتی از توقف مذاکرات وین به دلیل تاثیر و نفوذ «عوامل خارجی» خبر داد؛ توقفی که تنها به فاصله ۴۸ ساعت بعد از بازگشت علی باقری کنی، معاون سیاسی و مذاکره کننده ارشد دولت رئیسی به وین رقم خورد. با وجود آنکه مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا مصداقی برای گفته خود (عوامل خارجی) به عنوان دلایل توقف مذاکرات مطرح نکرد، اما با گذشت ۲۳ روز از توقف مذاکرات به نظر می رسد شرایط به سمت نوعی انسداد و حتی شکست در روند احیای برجام میل می کند تا جاییکه خبرهای واصله حکایت از برچیده شدن چادر خبرنگاران در مقابل هتل کوبورگ وین، محل برگزاری مذاکرات دارد. در این بین به باور قاطبه کارشناسان، تحلیلگران و ناظران امر دو عامل بیش از سایر پارامترها در توقف مذاکرات وین دخیل بوده اند؛ نخست نقش مخرب مسکو در روند مذاکرات احیای برجام و دیگری درخواست تهران برای خروج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از لیست گروه‌های تروریستی ایالات متحده و تحریم های آمریکا. با اینحال ارزیابی متنوع و حتی متضادی در خصوص وزن دهی به هرکدام از این دو عامل مطرح می شود، کما اینکه طیفی از کارشناسان بر دخالت های مخرب روسیه بر روند مذاکرات وین تاکید دارند و در مقابل برخی معتقدند اصرار ایران بر خطوط قرمز خود مبنی بر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم های آمریکا عملاً به توقف و حتی انسداد مذاکرات انجامیده است. هر چند که در این میان پارامترهای دیگری از کارشکنی دولت بایدن و مانع تراشی کنگره با محوریت جمهوریخواهان گرفته تا مخالفت‌ برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس و مشخصا اسرائیل هم می توانند در تداوم این توقف و انسداد نقش آفرین باشند. پیرو آنچه که گفته شد در گفت و گویی را با حشمت الله فلاحت پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در دوره دهم و سیدجلال ساداتیان، سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در انگلستان، نماینده اسبق و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در دوره چهارم به واکاوی هر چه دقیق تر دلایل و عوامل توقف مذاکرات وین پرداخته است که در ادامه از نظر می گذرانید:

ساداتیان: توقفی از جنس سیاسی!

در ابتدا سیدجلال ساداتیان پیرامون ماهیت توقف سه هفته ای مذاکرات وین بر این باور است که این توقف بیش از آنکه توقفی از جنس اختلاف نظر فنی بین طرفین باشد ناشی از تقابل سیاسی با محوریت تهران - واشنگتن است؛ چون به نظر می رسد شرایط کنونی مذاکرات وین که عمدتاً از طریق موضع‌گیری‌های دیپلماتیک طرفین قابل ارزیابی است نشان می دهد مسائل اختلافی باقی مانده ارتباطی به حوزه فنی پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران ندارد و بیشتر متمرکز بر مسائل حوزه سیاسی به خصوص بعد از جنگ اوکراین است. چرا که به هر حال این جنگ اساساً صحنه سیاسی و دیپلماتیک جهانی را به طور کلی دگرگون کرده و از این منظر یقیناً مذاکرات وین هم تحت‌الشعاع جنگ اوکراین و تقابل روسیه با غرب قرار گرفته است.

سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در انگلستان در ادامه تشریح کرد: اگرچه ماهیت توقف کنونی در مذاکرات وین عمدتاً از جنس سیاسی است تا فنی، اما به نظر می رسد بعد از جنگ اوکراین روسیه با مانور روی نقش فنی خود در احیای برجام مانند همکاری با جمهوری اسلامی ایران در نیروگاه اتمی بوشهر، فردو و همچنین تحویل اورانیم غنی شده بالاتر از ۳.۶۷ و تبدیل آن به کیک زرد عملاً سعی دارد منافع سیاسی خود را با هدف موازنه سازی در برابر اروپایی ها و آمریکا در بطن مذاکرات وین پی بگیرد. این موازنه سازی در شرایط حساس فعلی برای روسیه تا آنجا اهمیت دارد که حتی حاضر به کارشکنی و توقف عمدی در مذاکرات وین شده است. از این حیث مسکو با مطرح کردن درخواستش مبنی بر گرفتن تضمین کتبی از واشنگتن برای مستثنی شدن روابط روسیه و ایران در حوزه هسته ای شرایطی را رقم زد که ذیل مسائل فنی برجامی، منافع سیاسی روسیه بعد از تجاوزش به اوکراین از طریق مذاکرات وین تحقق پیدا کند. همین درخواست های روسیه در ادامه کار را به توقف بیش از سه هفته ای مذاکرات وین کشانده است؛ توقفی که هر روز به درازا بکشد تنها تبعات مخرب سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و معیشتی برای ملت ایران دارد، آن هم در شرایط کنونی که بعد از جنگ اوکراین و افزایش بهای انرژی در بازارهای جهانی بهترین فرصت برای حصول توافق و تحریم ها شکل گرفته است. 

نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی ضمن تاکید بر این نکته که اساساً روسیه از تشدید تنش تهران با غرب منافعی به دست نمی‌آورد، عنوان داشت که در عین احیای برجام و لغو تحریم‌ها نافی منافع روسیه است. لذا در شرایطی که تنها اهرم موجود روس ها برای تقابل با تحریم‌ها و فشارهای سیاسی و دیپلماتیک غرب به وابستگی اروپا به صادرات انرژی و گاز روسیه باز می گردد، کرملین در تلاش است تا از هر طریقی به افزایش بهای انرژی در سایه بحران سازی های موازی به منظور موازنه سازی در برابر اروپا و آمریکا دست بزند. 

عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در دوره چهارم پیرامون ایده آل ترین سناریو برای روسیه در مذاکرات وین اذعان داشت: بهترین سناریو برای کرملین تداوم یک تنش مهندسی شده و مدیریت شده از سوی روسیه بین جمهوری اسلامی ایران با غرب خواهد بود، کما اینکه عملکرد معنادار و رفتار حساسیت‌برانگیز روسیه به موازات آغاز تجاوز به اوکراین نشان می دهد که مذاکرات وین تحت الشعاع این جنگ قرار گرفت، به گونه‌ای که روس ها مذاکرات وین را، نه مسیری برای پایان دادن به نگرانی‌های جامعه جهانی در خصوص پرونده فعالیت های هسته ای ایران و در نهایت لغو تحریم ها، بلکه اهرم فشاری برای تقابل با غرب در جهت مانفع خود قلمداد کردند. چرا که اگر مذاکرات وین نهایتاً به تحریم ها منجر می شد می توانست به ورود ظرفیت تولیدی و صادرات انرژی جمهوری اسلامی به بازارهای جهانی منجر شود که یقیناً ثبات در قیمت ها و حتی کاهش بهای انرژی را به دنبال خواهد داشت. ولی چون این مسئله در تقابل با منافع روسیه است کرملین سعی دارد تنشی کج دار و مریز را بین ایران و آمریکا در سایه مذاکرات وین پیش ببرد. اتفاقا از این رو بود که جوزف بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا صراحتا عنوان کرد روسیه در مذاکرات مخالف لغو تحریم های انرژی ایران بود.

این تحلیلگر ارشد سیاسی در پاسخ به این سوال که اصرار تهران بر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم‌های آمریکا تا چه اندازه سبب توقف مذاکرات وین شده است خاطر نشان کرد: در ابتدای کار اصرار تهران بر خروج همزمان نهاد رهبری و سپاه از لیست تحریم های آمریکا بود، اما با توجه به آنکه طی روزها و هفته های اخیر دیگر نامی از رفع تحریم نهاد رهبری به میان نمی‌آید حکایت از آن دارد که به احتمال بسیار زیاد در خصوص رفع تحریم های این نهاد (رهبری) توافقاتی حاصل شده است، اما به دلیل آنکه دو حوزه حساس توان موشکی و نفوذ منطقه‌ای ایران مستقیماً در ارتباط با سپاه قرار دارد موجب شده که مسئله خروج سپاه از لیست تحریم های آمریکا فرآیندی پیچیده، زمان‌بر و بغرنج را شکل دهد که حتی در مقاطعی، هم می‌تواند بن بست و انسداد در مذاکرات وین را به دنبال داشته باشد و هم حساسیت هایی در داخل آمریکا و هم در کشورهای حاشیه خلیج فارس را ایجاد کند. اتفاقا به دلیل همین حساسیت ها و نگرانی های ناشی از خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم های آمریکا ما شاهد برگزاری دو نشست سه جانبه شرم الشیخ مصر و نشست شش جانبه در نقب بودیم. لذا این شرایط یک فضای مبهم و آینده تاریکی از مذاکرات وین به دست می دهد. از این منظر اگرچه بسیاری از تحلیل ها بر این نکته تاکید دارد که حصول توافق و احیای برجام در دسترس است، اما به دلیل آنکه جمهوری اسلامی ایران سپاه را جزو خطوط قرمز خود تلقی می‌کند و همچنین این مسئله مخالفین منطقه‌ای و جهانی دارد می‌تواند کل مذاکرات وین را تحت‌الشعاع قرار دهد.

فلاحت پیشه: احیای برجام بیش از آن که گروگان نهاد داخلی باشد، اسیر بازیگر خارجی است

حشمت الله فلاحت پیشه پیرامون اصرار تهران بر خروج سپاه پاسداران از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم های آمریکا بر این باور است که این خواست تهران عامل اصلی توقف مذاکرات وین نیست، بلکه چالش مذاکرات به خوانش اشتباه جمهوری اسلامی از مذاکرات باز می گردد. به عبارت روشن تر تهران در یک اشتباه تاریخی، احیای برجام را به منافع برخی از بازیگران و مشخصا روسیه گره زد. به خصوص آنکه بعد از سفر اخیر حسین امیرعبداللهیان به روسیه کلیدواژه ای تحت عنوان «خطوط قرمز» با محوریت سپاه وارد ادبیات دیپلماتیک دولت شد که هدف آن تنها و تنها تطهیر روسیه بود.

رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم تصریح کرد: در حالیکه تا همین چند هفته اخیر توافقنامه احیای برجام آماده امضاء بود، اما نقش مخرب کرملین، آن هم بعد از آغاز جنگ اوکراین سبب توقف در مذاکرات شد. روسیه با این اقدام به روشنی نشان داد که برای تحقق منافع حتی حاضر است خلاف جریان دیپلماسی با هدف احیای برجام حرکت کند. چون اگر روسیه به دنبال احیای برجام بود ابتدا به ساکن باید روی مسائلی که درخصوص آن حساسیت و اختلاف نظر کمتری وجود دارد به توافق دست پیدا می کرد تا با ایجاد یک فضای مثبت، اختلافات کلان هم حل و فصل شود. اما کرملین مشخصا با دست گذاشتن روی پرانتزهای موجود در مذاکرات وین به گونه‌ای رفتار کرد که این مذاکرات را تحت الشعاع رفتار مسکو قرار گیرد. یعنی عملکرد روسیه نتیجه عکس داد و باعث توقف مذاکرات شد. این در حالی است که تهران هم متاسفانه با برخی توجیهات این حق را برای مسکو قائل شد.

این تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل در خصوص مصداق های کارشکنی و نقش مخرب روسیه در مذاکرات وین اذعان داشت: برخی رفتارهای حساسیت برانگیز و معنادار روس ها مانند توئیت اولیانوف مبنی بر اینکه «ایرانیان مانند شیر جنگیدند و فراتر از انتظارات امتیازاتی را در وین به دست آوردند»، سبب شد که در کمترین فاصله ممکن شاهد شکل گیری ائتلافی ضدبرجام متشکل از جریان تندرو مخالف مذاکرات در آمریکا، طیف رادیکال صهیونیست در سرزمین های اشغالی و مرتجعان عرب باشیم. ائتلافی که هجمه گسترده ای علیه دولت بایدن و رابرت مالی به عنوان مذاکره کننده ارشد آمریکایی ها شکل داد که کماکان هم ادامه دارد.

این استاد دانشگاه در وزن دهی به خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم های آمریکا و یا نقش مخرب روسیه در توقف مذاکرات صراحتاً عنوان داشت: توقف مذاکرات بیش از آنکه گروگان نهاد داخلی باشد، اسیر بازیگر خارجی. چون در شرایط حساسی که با توقف مذاکرات وین همراه شد متاسفانه ما شاهد آن بودیم که حسین امیرعبداللهیان سفر به روسیه و دیدار با مقامات کرملین را، آن هم درست در برهه ای که مقامات روس جزو منفورترین شخصیت‌های سیاسی و دیپلماتیک جهان، ذیل تجاوز به اوکراین تلقی هستند را در دستور کار قرار می دهد و در آن سفر وزیر امور خارجه ایران اصرار غیرقابل توجیهی با هدف وصل کردن تهران و مقامات دولت سیزدهم به منافع مسکو داشت تا جاییکه امیرعبداللهیان در سخنانی رسمی مسکو را از هر گونه دخالت و نقش آفرینی مخرب برای توقف مذاکرات وین مبرا ‌کرد و درست از همان لحظه بود که مسئله خطوط قرمز ایران با محوریت خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم های آمریکا مطرح شد. 

نماینده سابق مجلس در در تبیین این گزاره که آیا می توان در کنار نقشمخرب مسکو به نوعی توقف در مذاکرات را ناشی از اصرار تهران مبنی بر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم های آمریکا دانست، خاطرنشان کرد: حسین امیرعبداللهیان بعد از سفر به روسیه و تطهیر مقامات مسکو از هرگونه کارشکنی در مذاکرات وین سعی در تطهیر سپاه داشت، چرا که بی شک وزیر امور خارجه با آن سخنان در مسکو عملا سپاه را به عنوان یک نهاد مستقل نظامی که نقش بی بدیل و قابل احترامی در امنیت و حراست از کشور و حتی پیشبرد برخی مسائل اقتصادی و تولیدی کشور دارد فدای منافع روسیه کرد. از این جهت امیدعبداللهیان تلاش کرد مواضعی در تطهیر سپاه مطرح کند؛ مواضعی که بیش از آنکه به تطهیر سپاه بینجامد باعث تحقیر این نهاد شد. به هر حال زمانی که وزیر امور خارجه عنوان می‌کند که سرداران سپاه گفته اند احیای برجام را به تحریم این نهاد گره نزنید خود به خود سبب می شود که توقف مذاکرات به گردن سپاه بیفتد که اتفاقا همین مسئله واکنش های تند داخلی علیه امیرعبداللهیان به دنبال داشت./ شرق