مرگ برجام نزدیک تر از همیشه!

دیپلماسی ایرانی – پس از توقفی ۵۶ روزه در مذاکرات وین اکنون فضای سیاسی و رسانه‌ای از احتمال شکست این گفت وگوها و مرگ برجام سخن می گویند تا جایی که علاوه بر گمانه زنی رسانه هایی مانند رویترز که شکست قطعی مذاکرات وین را نزدیک می داند، لیندا توماس گرینفیلد، نماینده دائم ایالات متحده در سازمان ملل هم به صراحت عنوان داشته است که ممکن است به توافق نرسیم. در عین حال ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا هم گفت که «برای جهانی با یا بدون برجام آماده می شویم، لذا واشنگتن خود را برای هر دو سناریوی حصول توافق با ایران و یا شکست مذاکرات وین آماده کرده است.» این در حالی است که در مقابل برخی رسانه هایی مانند وال استریت ژورنال از تحرک و تکاپوی دیپلماتیک جدید اروپایی ها خبر می دهد. آنگونه که این رسانه آمریکایی گفته انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در سفری احتمالی به ایران تلاش خواهد کرد که تهران را برای امضای متن‌نهایی توافق وین، بدون خروج نام سپاه پاسداران از لیست گروه‌های تروریستی، متقاعد کند. لذا دیپلماسی ایرانی در گفت و گویی با عبدالرضا فرجی راد، سفیر پیشین ایران در سریلانکا، نروژ، مجارستان و ایسلند و تحلیلگر ارشد مسائل ژئوپلیتیک به بررسی دقیق‌تر آنیده برجام پرداخته است که در ادامه از نظر می‌گذرانید:

با توجه به اینکه شاهد توقف ۵۶ روزه مذاکرات وین هستیم بسیاری از کارشناسان، تحلیلگران و ناظران امر معتقدند مرگ برجام نزدیک تر از همیشه است. پیرو همین نکته به نگاه بدبینانه نسبت به آینده مذاکرات برای لغو تحریم ها و نگاه خوشبینانه شما بازگردیم. حال در سایه فضای کنونی کماکان به احیای برجام خوش بین هستید؟

اگر دوباره به تقابل نگاه بدبینانه شما و نگاه خوش‌بینانه من بازگردیم کماکان به احیای برجام خوش بین هستم.

حتی در شرایط کنونی؟!

 حتی در شرایط کنونی.

چرا؟

چون وقفه کنونی بیش از آنکه متاثر از اختلافات تهران و واشنگتن باشد به سایه سنگین جنگ اوکراین بر تحولات جهانی به خصوص مذاکرات وین بازمی‌گردد. ببینید شاید تا ۳ ماه پیش کمتر کسی تصور می کرد بین روسیه و اوکراین یک جنگ نظامی تمام عیار روی دهد، اما با آغاز جنگ، روسیه به عنوان یکی از اعضای کلیدی ۱+۵ نگاه خود را نسبت به مذاکرات وین تغییر داد. در حالی که تا قبل از آن، مسکو و نماینده اش در مذاکرات وین (اولیانوف) با مصاحبه ها و توئیت های خود مرتبا از در دسترس بودن توافق تا چند روز و حتی تا چند ساعت آینده خبر می داد. پس باید مذاکرات وین را به دو قسمت یا به دو بخش «پیش از جنگ اوکراین» و «پس از این جنگ» تقسیم کرد. با این اوصاف تحلیل من ناظر به همان نگاه خوشبینانه به قبل از آغاز جنگ اوکراین بازمی‌گشت. لذا اگر این جنگ رخ نمی‌داد مطمئن باشید تا به اکنون این توافق امضا شده بود. پس پس بهتر است سوال نخست شما را اینگونه تصحیح کنم که با توجه به آغاز جنگ اوکراین که به یک تقابل تمام عیار بین دو بلوک غرب و شرق منجر شده است مذاکرات وین به نتیجه خواهد رسید؟ در پاسخ به این سوال مطمئن باشید تا زمانیکه جنگ اوکراین کماکان ادامه دارد مطمئن باشید که مذاکرات وین حتی با رفع اختلافات ایران و آمریکا به نتیجه نخواهد رسید.

به چه دلیل چنین باوری دارید؟

چون این جنگ به هیچ وجه اجازه نمی‌دهد مذاکرات وین به احیای برجام و رفع نگرانی های غرب در خصوص پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران منجر شود که به دنبال آن شاهد لغو تحریم ها و فروش آزادانه نفت ایران در بازار جهانی باشیم. توقف کنونی و تداوم اختلافات بین ایران و آمریکا بهترین و ایده آل ترین سناریو برای شرایط کنونی ناشی از جنگ اوکراین است. لذا طرفین جنگ تمام تلاش دیپلماتیک خود را به کار می‌برند که شرایط کنونی ادامه پیدا کند.

گزاره محوری شما به تاثیر پارامتر جنگ اوکراین باز می گردد. اما حضرتعالی سایر عوامل بازدارنده به خصوص اختلاف کلیدی کنونی بین تهران و واشنگتن بر سر سپاه و خروجش از لیست گروه های تروریستی آمریکا را عامل اصلی توقف مذاکرات و شکست احتمالی آن تلقی نمی کنید؟
 
تا قبل از جنگ اوکراین مذاکرات در یک فضای مثبت پیش می رفت، همه آماده توافق بودند، بحث های نهایی صورت گرفته بود، حتی دیپلمات‌های اروپایی عکس یادگاری خود را انداخته بودند؛ بله در آن زمان هم این مسائل به خصوص در رابطه با سپاه وجود داشت، اما حساسیتی که اکنون بعد از جنگ اوکراین روی این مسائل شکل گرفته است به مراتب شدیدتر از فضای قبل از جنگ اوکراین است. متاسفانه این جنگ اساسا مبنای تحلیل طرفین در قبال مذاکرات را به کلی تغییر داد و به دنبال آن فضای مذاکرات هم به کلی تغییر کرد. 

حال چه جنگ اوکراین و نقش مخرب روسیه را عامل اصلی توقف مذاکرات بدانیم یا اختلاف تهران و واشنگتن بر سر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی، آن گونه که فضای سیاسی، رسانه‌ای و دیپلماتیک نشان می دهد لحظه به لحظه به مرگ برجام نزدیک تر می شویمع کما اینکه رویترز هم ۱۲ اردیبهشت/ ۲ می از نزدیک شدن مذاکرات وین به شکست قطعی خبر داده است. در مجموع و با در نظر گرفتن تمام نکات مثبت و منفی آیا شما هم چنین باوری دارید یا خیر؟

اگر این سوال را قبل از آغاز جنگ اوکراین از من می پرسیدید با یقین آن را رد می‌کردم، اما اکنون باید با یک شک و تردید به سوال شما پاسخ داد. هرچند که نمی توان با قاطعیت از شکست کامل مذاکرات وین و مرگ برجام سخن گفت، اما همانگونه که گفتم و دوباره هم تاکید می‌کنم ما باید تحلیل خود را به دو قسمت تقسیم کنیم، یک تحلیل قبل از جنگ اوکراین و تحلیل بعد از این جنگ؛ در شرایط کنونی مادامی که این جنگ و تقابل غرب با محوریت آمریکا و بریتانیا با روسیه ادامه پیدا کند این توقف در مذاکرات تداوم خواهد یافت، اما اینکه به یکباره شکست برجام را شاهد باشیم بسیار بعید است.

چرا؟

چون روسیه اگرچه مخالف احیای برجام در شرایط کنونی است، اما به هیچ وجه تمایلی هم ندارد ایران هم با شکست مذاکرات به نقطه گریز هسته‌ای برسد.

با توجه به نکاتی که عنوان داشتید سوال بسیار مهمی که ذهن من را درگیر کرده این است که آیا همان گونه که جنگ اوکراین سبب تغییر عملکرد روسیه در قبال مذاکرات احیای برجام شد تا اندازه ای باعث سوء محاسبه تهران در قبال مذاکرات برای احیای برجام نشده است، چون به نظر می رسد که در نتیجه آغاز این جنگ، تداوم آن و تقابل پررنگ‌تر دو بلوک شرق و غرب شاهد تغییرات معناداری در فضای بین الملل هستیم که مهمترین آن به افزایش نفت در بازارهای جهانی و تحولات بعدی باز می گردد. از این رو احتمالا جمهوری اسلامی ایران به این ارزیابی رسیده است که دیگر به مذاکرات برجامی و لغو تحریم ها نیازی ندارد. لذا به عمد خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی، پروژه انتقام و دیگر مسائل را برای توقف و شکست در مذاکرات مطرح کرده است. شما تا چه اندازه این گزاره را نزدیک به واقعیت می دانید؟

ابتدا به ساکن با کلمه ایران، تهران و یا جمهوری اسلامی موافق نیستم. 

به چه دلیل؟

چون اگر بپذیریم این ارزیابی و سوء محاسبه بعد از جنگ اوکراین در داخل کشور شکل گرفته باشد نمی‌تواند به بدنه حاکمیت و دولت تسری پیدا کرده باشد. مضافا این تحلیل بیشتر محدود به برخی چهره های تندرو در داخل کشور است که اعتقاد دارند روسیه در جنگ اوکراین دست برتر را دارد، غرب در یک انفعال و شکست به سر می برد، ناتو به شدت ضعیف شده، شاهد افزایش انرژی در بازارهای جهانی هستیم و دیگر مسائل ناشی از این جنگ؛ بنابراین جمهوری اسلامی ایران دیگر نیازی به مذاکرات وین و لغو تحریم‌ها ندارد. بله این تحلیل وجود دارد و این مسئله بسیار طبیعی است که بعد از هر تحول و رویداد بزرگی مانند جنگ اوکراین ارزیابی های مختلف، متعدد و حتی متضادی در قبال یک پدیده مشترک مانند جنگ و یا مذاکرات وین شکل بگیرد. با اینحال این تحلیل و یا به باور شما سوءمحاسبه در داخل کشور ناشی از جنگ اوکراین محدود به برخی چهره های تندروی داخلی است و ارزیابی کل جمهوری اسلامی ایران نیست. لذا نمی توان سوال شما را نزدیک به واقعیت دانست. البته این احتمال هم وجود دارد که حاکمیت به این ارزیابی رسیده باشد بعد از جنگ اوکراین، غرب به خصوص آمریکا در یک منگنه قرار گرفته است و نمی‌تواند به طور همزمان در چند جبهه حضور پیدا کند، بنابراین بهترین فضا برای امتیازگیری بیشتر از واشنگتن شکل گرفته باشد، اما این مسئله هم به معنای سوءمحاسبه نیست که تهران بخواهد مذاکرات برجام را با مطرح کردن برخی درخواست ها نظیر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی، مسئله انتقام و ... به طور کامل به شکست بکشاند و آن را از دستور کار خارج کند.

روی خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی تمرکز بیشتری داشته باشیم. آیا اختلاف نظر بین تهران و واشنگتن را در این خصوص یک اختلاف نظر حیثیتی می دانید. چرا که به نظر می رسد اصرار و پافشاری ایران و ایالات متحده روی این مسئله سبب شده است که اگر هر کدام از طرفین در این خصوص کوتاه بیایند و از خود انفعال نشان دهند به پیروزی طرف مقابل منجر خواهد شد؟

واقعا من چنین تصوری ندارم. ببینید برجام برای دولت بایدن آنقدر مهم و حیاتی است که علیرغم تمام تحریم ها علیه روسیه حاضر شده است مراودات اقتصادی ده میلیارد دلاری تهران و مسکو را از تحریم‌های خود مستثنی کند. از طرف دیگر من معتقدم دولت بایدن خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی را پذیرفته است، منتهی نکته اینجاست که دولت بایدن اجرایی کردن این درخواست جمهوری اسلامی ایران که آن را یک درخواست فرابرجامی توسط تهران می‌داند، برای آن که بتواند پاسخی برای افکار عمومی در داخل آمریکا و به خصوص کنگره داشته باشد از تهران هم امتیازات فرابرجامی درخواست می کند. 

خواسته فرابرجامی آمریکا ناظر به توقف تلاش ایران برای انتقام از دولت سابق ترامپ در خصوص ترور سردار سلیمانی است؟

بله. 

آن گونه که در محافل رسانه‌ای مطرح است قرار شده انریکه مورا با هدف مجاب کردن ایران برای کنار گذاشتن خواسته خود مبنی بر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی به تهران سفر کند، این در حالی است که تهران بارها این مسئله را خط قرمز خود در مذاکرات می داند تا جایی که درخواست های دیگر نظیر پروژه انتقام و ... هم سبب شده اکنون وقفه و بن بست کنونی به یک قدمی مرگ برجام برسد. در چنین فضایی به باور شما مذاکره کننده ارشد اروپایی و هماهنگ کننده اتحادیه اروپا در وین با چه بسته پیشنهادی راهی تهران می شود تا ایران را مجاب کند که از خطوط قرمزش عدول کند؟

همان طور که بارها در گفت‌وگو با شما و دیگر رسانه‌ها عنوان داشتم احیای برجام به همان اندازه که برای آمریکایی ها مهم است برای اروپایی‌ها هم اهمیت دوچندانی دارد. به هر حال فعالیت‌های هسته‌ای ایران نگرانی مضاعفی برای اتحادیه اروپا دارد. در نتیجه اروپایی ها تمام تلاش خود را به کار خواهند بست که مانع از شکست این مذاکرات شوند. از طرف دیگر همانگونه که در پاسخ به سوالات قبلی شما اشاره کردم احیای برجام برای دولت بایدن هم از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است تا جایی که حاضر شده مناسبات تجاری ۱۰ میلیاردی ایران و روسیه را از تحریم‌های خود مستثنی کند و حتی پذیرفته که خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی را اجرایی کند به شرط آنکه خواسته‌های فرابرجامی واشنگتن هم دیده شود. بنابراین احتمالاً انریکه مورا با یک بسته پیشنهادی از طرف جو بایدن راهی تهران شود.

اما آنگونه که مطرح شده بعد از رد درخواست های مکرر کاخ سفید از جانب تهران دولت بایدن دیگر به دنبال بسته پیشنهادی جدیدی برای ایران نیست؟

این لفاظی دیپلماتیک است که اتفاقا در شرایط کنونی باید در دستور کار قرار گیرد. به هر حال دولت بایدن اکنون تحت فشار جدی منتقدان و به خصوص کنگره در آستانه انتخابات میان دوره ای است. بنابراین شاید در ظاهر دیگر چیزی به نام بسته پیشنهادی جدید مطرح نباشد، اما قطعاً دولت بایدن برای پیروزی در انتخابات کنگره و انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۴ به احیای برجام به عنوان یک برگ برنده نیاز دارد.

علیرغم نکات یاده شده این ارزیابی وجود دارد که سفر مورا به ایران مانند ادوار پیشین با موفقیت و توفیقی همراه نباشد چرا که پیرو سوالات قبلی ام اختلاف نظر ایران و آمریکا در خصوص سپاه به یک اختلاف نظر حیثیتی بدل شده است؟

اگر سوال شما را از این بُعد مورد ارزیابی قرار دهیم که مورا بدون هیچ بسته پیشنهادی صرفاً برای مجاب کردن ایران در خصوص عدول از خواسته هاش در جهت خروج سپاه از گروه های تروریستی به تهران سفر کند که از هم اکنون این سفر با شکست مواجه خواهد شد. اما این افراد دیپلمات‌های کارکشته ای هستند و می دانند که برای موفقیت نباید بدون یک بسته پیشنهادی و اصطلاحاً دست خالی به تهران سفر کنند تا ایران را مجاب به عبور از خط قرمز خود نمایند. حال اینکه که این بسته پیشنهادی احتمالی شامل چه مواردی است جای بحث دارد، اما اگر چنین بسته ای باشد نهایتا تهران در یک سبک سنگین کردن به این تحرک اروپایی ها پاسخ خواهد داد. اگر پاسخ مثبت باشد احتمال از سرگیری مذاکرات و توافق وجود دارد، در غیر این صورت شاهد تداوم این توقف خواهیم بود.